Meruyert KAYGUSUZ, Nuray Olcay IŞIK, Fatoş Neslihan ARĞUN

PARŞÖMEN TARİHİ VE BERGAMA’DAKİ GELENEKSEL PARŞÖMEN USTALARI

Deri kelimesi, eski Türk boylarında hakana ödenen vergi anlamında kullanılan “tirik” kelimesinden gelmektedir. Bu etimolojik anlam, toplumsal ve ekonomik tarih açısından derinin, aslında kültür açısından bir değer olduğunun en güzel göstergesidir. Günümüzde ayakkabılarda, giysilerde, dekoratif ev ve ofis eşyalarında hatta mobilyada ve eski Türk toplumlarında da kalpaklarda, çizmelerde, sırt çantalarında, hayvanların koşum takımlarında kullanılan deri, dayanıklılığı ve uzun yıllar bozulmadan saklanabildiği için yazı materyali – “parşömen” olarak da kullanılmıştır. Parşömen, kendisine yüklenen kültür rolü gereği büyük arkeolojik öneme sahiptir. Parşömenin teknik yapısı, üretim teknolojisi, konservasyon ile restorasyonu ve kullanım alanları ile ilgili ayrıntılı pek çok çalışma mevcuttur. Ancak günümüzde halen parşömen üretimi yapan son ustalar hakkında akademik ve bilimsel herhangi bir çalışmaya rastlanılmamıştır. Bu çalışmada, parşömen üretimini geleneksel yöntemlerle devam ettiren başta İsmail ARAÇ ve yetiştirdiği ustalar Demet SAĞLAM TOKBAY ve Nesrin ERMİŞ hakkında bilgi verilmeye çalışılmıştır. Ayrıca, parşömenin günümüzdeki kullanım alanları; ustalar ile söyleşi, yerinde araştırma ve fotoğraflarla belgelendirme yöntemleri ile incelenmiştir. Çalışma sonucunda, teknolojik alet ve kimyasal madde kullanmadan tamamen doğal ve geleneksel yöntem ile parşömen üretimini bilen çok az sayıda ustanın olması, diğer tüm el sanatları ve zanaatlarında da olduğu gibi bir sorun olarak karşımıza çıkmıştır. Bu yüzden Anadolu’ya ait bu kültürel değerin yaşatılabilmesi için yeni ustalar yetiştirmeli ve bu mesleğe gereken destek sağlanmalıdır.

Anahtar Kelimeler:

Kültürel miras, Bergama, parşömen, usta, deri

PARCHMEN HISTORY AND TRADITIONAL PARCHMEN MASTERS IN BERGAMA

The word “deri” comes from the word “tirik”, which is used in the sense of tax paid to the khan in old Turkish tribes. This etymological meaning is the best indication that leather is a value for our culture in our social and economic history. Today, leather which is used to make shoes, clothes, decorative home and office goods, and even furniture and which was used in old Turkish societies from the caps to boots, from back packs toharness, was also used as “parchment”- writing material due to its durability and because it can be stored for many years. Parchment is of great archaeological importance due to its cultural role. There are many detailed studies on the technical structure of parchment, production technology, conservation and restoration and application areas. But it was revealed that there is no academic and scientific study about the latest craftsmen who still deal with parchment production in Turkey. In this study, it has been tried to give information about İsmail Araç and his apprentices Demet Sağlam Tokbay and Nesrin Ermiş, who continue the parchment production in our country with traditional methods. In addition, the current usage areas of the parchment are examined by interviewing with craftsmen, on-site research and documentation with photographs. As a result of the study, the fact that there are very few masters who know the parchment production by using a completely natural and traditional method without using technological tools and chemicals is a problem as in all other handicrafts and crafts. Therefore, in order to sustain this cultural value of Anatolia, new craftsmen should be trained and necessary support should be provided for this profession.

Keywords:

Cultural heritage, Bergama, parchment, master, leather,

PDF

___

Afşar A, Zengin G, Adıgüzel Zengin AC, Kılıçarislan Ç, Yılmaz O, Yılmaz B. (2011). “Parşömen Üretimi, Önemi ve Kullanımı”. Uluslararası Bergama Sempozyumu, 7-9 Nisan 2011, Bergama, İzmir, s.313-323. Afşar A, Zengin G, Kılıçarislan Ç, Adıgüzel Zengin AC. (2013). “Parşömen Üretiminde Kalitenin Artırılması Üzerine Bir Araştırma”. II. Uluslararası Bergama Sempozyumu, 9-10 Mayıs 2013, Bergama, İzmir. Anonim (1992). “Parşömen”. Genel Kültür Ansiklopedisi - 3, Sabah Gazetesi Yayınları, s.1687.Bajza H, Hitrec P, Muzic M, Medic D, Krstic D. (2004). “Experimental studies in restoration and conservation of historical leather”. Journal of the Society of Leather Technologies and Chemists, 88:18-22. Bayramoğlu E.E. ve Yılmaz, S. (2018). “Parşömenin Tarihi ve Dekoratif Koleksiyonları”. Akademia Sosyal Bilimler Dergisi, Özel Sayı 1, s.242-251.Bicchieri, M., Monti, M., Piantanida, G., Pinzari, F., Sodo, A. (2011). “Non-Destructive Spectroscopic Characterization of Parchment Documents”. Vibrational Spectroscopy 55, 267–272. Birt, T. (1959). Das Antike Buchwesen in seinem Verhältnis zur Literatur, Aalen, s.73.Budrugeac P, Miu L, Popescu C, Wortmann FJ. (2004). “Identification of collagen-based materials that are supports of cultural and historical objects”. Journal of Thermal Analysis and Calorimetry , 77(3):975–985. Cohen N.S., Odlyha M., Foster G.M. (2000). “Measurement of shrinkage behaviour in leather and parchment by dynamic mechanical thermal analysis”. Thermochima Acta 365:111-117. Crum, W. E. (1905). “A Coptic Recipe for the Preparation of Parchment”, Proceedings of the Society of Biblical Archaeology, Vol. XXVIII, s. 166-171.Cucos A, Budrugeac P, Miu L, Mitrea S, Sbarcea G. (2011). “Dynamic mechanical analysis (DMA) of new and historical parchments and leathers: Correlations with DSC and XRD”. Thermochima Acta 516:19–28.Dağtaş, L. (2007). Müze ve Koleksiyonlardan Deri Eserler. Dönence Basım ve Yayın Hizmetleri, İstanbul, 112 s.Dağtaş, L. (2017). Adını Bergama'dan Alan Pergament ve Anadolu'nun Son Karatabağı Bergamalı İsmail Araç, Bergama Belediyesi, İzmir, 96 s.Dalkıran, Ö. (2013). “Kitabın Tarihi”. Türk Kütüphaneciliği , 27, 1: 201-213.Forbes, R. J. (1959). Das Antike Buchwesen in seinem Verhältnis zur Literatur, Aalen, s.65.Forbes, R. J. (1967). Bergbau, Steinbrauchtaetigkeit und Hütterwesen, Göttingen, s.65.Gardthausen, V. (1911). Das Buchwesen in Altertum und in byzantinischen Mittelalter, Leipzig, s.94-98.Gökhan, H. (2018). “Papirüsten Parşömene Kağıdın Tarihi”. (http://halilgokhan.blogspot.com/2012/01/papirusten-parsomene.html erişim tarihi 12.06.2019)Gönlügür, M. (2007). Son Parşömen. Bergama Kültür ve Sanat Vakfı Yayını, Bergama, İzmir, s.30-43.Gönlügür, M. (2010). “Bergama’nın insanlığa armağanı: Parşömen”, İzmir Dergisi, 4, s.76.Gönlügür, M. (2015). “Bergama parşömeni marka olma yolunda”. İzmir Dergisi, 34, s.114-119.Güngör, Y. (2005). Bergama Krallık Kültü, Bergama Belleten - 14, Bergama Kültür ve Sanat Vakfı, 237 s.Hodges, H. (1964). Artifacts, London, s.151.Irving T. (2008). “The manufacture of parchment and vellum”. World Leather. p.20-22.İşçi, T., Ağırbaş, S. İşçi, C. (2017). “Kültürel Miras Parşömene Yönelik Yerel Halk Tutumunun İncelenmesi”, I. Uluslararası Turizmin Geleceği: İnovasyon, Girişimcilik ve Sürdürebilirlik Kongresi, Mersin, Türkiye, 27-29 Eylül 2017, s.1259-1269.Kenyon, F. G. (1951). Books and Readers in Ancient Greece and Rome, 2. ed Oxford, s.187.Koizhaiganova, M., Işık, N.O, Lkhagvajav, N., Cireli, İ. (2010). “Parchment Making Processes”. İzdenis, 2(1), s.24-27.Küçükali R. ve Taşğın Z. (2017). “Bilim Tarihine Katkısı Yönüyle ‘Parşömen Kağıdı’”, Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, Social Science, 58, 131-140.Levey, M. (1957). Tanning Technology in Ancient Mesopotamie, Ambix, VI, s.39.Lucas A. (1948). Ancient Egyptian Materials and Industries. London.Maksoud GA. (2000). “An Evaluation of selected applied polymers for the treatment of parchment”. 15th World Conference on Nondestructive Testing, October 2000, Roma, 15-21.Mayer, R. (1969). Parchment, A Dictionary of Art Terms and Techniques, New York: Thomas Y. Crowell Company, p.282-283.Norman, R. (2017). “The History of Vellum and Parchment”. Eden Workshops. (http://www.edenworkshops.com/Vellum_&_Parchment.html erişim tarihi 15.08.2019)Ryder M.L. (1960). “Parchment - its history, manufacture and composition”, Journal of the Society of Archivists, 2:9, 391-399.Sağlam, D. (2011). “Parşömen”. Uluslararası Bergama Sempozyumu, 7-9 Nisan 2011, Bergama, İzmir, s.324-332. Sağlam, D. (2013). “Parşömenin Tarihçesi ve Geleneksel Yapım Tekniği”. II. Uluslararası Bergama Sempozyumu, 9-10 Mayıs 2013, Bergama, İzmir, s.244-254. Sakaoğlu N. ve Akbayar N. (2002). Derinin Anadolu’da Bin Yıllık Öyküsü, Üçer Ofset/Orjin Grup, İstanbul, 320 s.Sandermann, W. (1988). Das Zeitalterdes Pergament, Die Kulturgeschichte des Papiers, Germany: Springer-Verlag, p.81-89.Saxl, H. (1954). A Note on Parchment, A History of Technology, Vol. II, s.189-190.Saxl H. (1954a). An Investigation of the Qualities, the Methods of Manufacture, and the Preservation of Historic Parchment and Vellum with a view to Identifying the Species of Animal used. M.Sc. Thesis, Leeds University.Schubart, W. (1921). Das Buch bei den griechen und Römern, Leipzig, Germany.Yıldız, N. 1990. Eskiçağda Yazı Malzemesi Olarak Kullanılan Parşömen. Marmara Üniversitesi Fen - Edebiyat Fakültesi, Türklük Araştırmaları Dergisi, 5, s.325-364.Yıldız, N. (1993). Eski Çağda Deri Kullanımı ve Teknolojisi. Marmara Üniversitesi Teknik Eğitim Fakültesi, İstanbul. 495s. Yıldız, N. (2003). Antikçağ Kütüphaneleri, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul. 492 s.