Uğur ALTUNDAŞ

TUVA GIRTLAK MÜZİĞİ: HÖÖMEY

Tuvalar günümüzde Rusya Federasyonuna bağlı özerk Tuva Cumhuriyetinde yaşayan bir Türk halkıdır. Tuva Cumhuriyeti, Güney Sibirya bölgesinde Moğolistan’ın kuzeyinde yer almaktadır. Tuva Cumhuriyeti dışında Tuvalar, Moğolistan’ın Bayan-Ölgiy ve Hubsugul aymakları ile Çin’in Sincan Uygur Özerk bölgesinin Altay aymağında yaşamaktadırlar. Tuva Cumhuriyeti, kuzeyde Sayan dağları ile güneyde Tannu-ula sıradağları arasında kalmaktadır. Coğrafyanın etkisiyle Tuvalar yaşadıkları bölgede izole bir toplum olarak kalmışlardır. Tuva coğrafyasının bu özelliği, Tuvaların kültürlerini korumasında etkili olmuştur. Her toplumun kendine özgü kültürel özellikleri vardır. Bu anlamda Tuvaların dünyada tanınırlığını artıran özelliklerin başında höömey adı verilen Tuva gırtlak müziği gelmektedir. Pek çok çeşidi bulunan höömeyin temel özelliği gırtlaktan aynı anda açık bir şekilde duyulabilen birden fazla sesin çıkarılabilmesidir. Tuva gırtlak müziği, bu farklı biçimlerden biri olan höömey adıyla anılmaktadır. Höömeyin höömey, sıgıt, kargıraa, borbaŋnadır ve ezeŋgileer olmak üzere beş temel stili bulunmaktadır. Höömeyin çeşitli alt stillere sahip olması, gırtlaktan çıkan sesin temel melodik oluşumlarında farklı yükseklikteki tınılara sahip olması ile ilgilidir. Farklı stillerin ortaya çıkması, göçebeler arasındaki yaşam biçiminin farklı olması ile açıklanmıştır. Buna göre göçebe çobanlar, bulundukları bölgenin yaşam şartlarına göre doğayı algılamış ve farklı stillerde höömey müziğini icra etmişlerdir. Gırtlak müziği, Tuvaların geleneksel müziği durumundadır. Höömey ile Tuva kültürü arasında yakın bir ilişki söz konusudur. Höömeyin oluşumunda Tuva kültürünün ve inançlarının büyük etkisi vardır. Bu noktada höömey, eski göçebe çoban Tuvalarla ilişkilendirilmiştir. Göçebe çobanlar ise bozkır yaşamını anımsatmaktadır. Tuva’nın uçsuz bucaksız bozkır ve taygalarında doğada uğultu, su ve rüzgâr sesi, meleme ve kuş cıvıltısı vardır. Bu çokseslilik, bir melodiyi andırır. Tuva’nın göçebe çobanları için bu ses düzeni, farklı seslerin karışımından meydana gelen bir müzik biçimine ilham vermiştir. Böylece hööemey adı verilen Tuva gırtlak müziği, doğadaki seslerin taklit edilmesi ile ortaya çıkmıştır. Höömeyin Tuva kültüründe pek çok pratik kullanımı vardır. Bunların başında höömey-kültür ilişkisinin temelini oluşturan çobanların göç sırasında höömey icra etmesi gelir. Göçebelik faaliyetleri dışında ise höömey; düğün ve cenazelerde, belirli bayram ve festivallerde ve çeşitli spor müsabakalarında söylenmektedir. Höömey aynı zamanda geleneksel Tuva inançları ile ilişkilidir. Tuva animizmine göre her varlığın bir ruhu vardır. Tuva şamanları, doğa ruhları ile iletişime geçmek amacıyla belirli ritüeller geliştirmiş ve bu ritüellerde ruhları etkilemek için höömeyden yararlanmışlardır. Bu çalışmada Tuva gırtlak müziği höömey, farklı stillerin oluşum süreci ile birlikte incelenmiştir. Çalışmanın temel amacı, Tuva halkının kültürel mirasını korumaya katkı sağlama ve daha geniş kitlelere duyurma çabası ile birlikte höömeyin oluşumundaki tarihî ve kültürel etkenleri göstermektir. Bu amaç doğrultusunda höömey ve Tuva kültürü arasındaki ilişki ile Tuva Şamanizminde höömeyin yeri ve höömeyin Şamanizm ritüellerindeki önemi ele alınmıştır.

Tuvan Throat Singing: Höömey

Tuvans are today a Turkic people living in the autonomous Republic of Tuva, which is connected to the Russian Federation. The Republic of Tuva is located in the north of Mongolia in the South Siberia region. Apart from the Republic of Tuva, the Tuvans live in the Altai province of Mongolia's Bayan-Ölgiy and Hubsugul and Xinjiang Uyghur Autonomous Region of China. The Republic of Tuva is located between the Sayan mountains in the north and the Tannu-ula mountain range in the south. Tuvans remained as an isolated society in the region where they lived due to the effect of geography. This feature of Tuva geography has been effective in the preservation of their culture. Every society has its own unique cultural characteristics. In this sense, the most important feature that increases the recognition of Tuvans in the world is Tuva throat singing, which is called höömey. The main feature of the höömey, which has many types, is that more than one sound can be heard clearly from the larynx at the same time. Tuvan throat singing is known by the name of höömey, which is one of these different forms. There are five basic styles of höömey, namely höömey, sıgıt, kargıraa, borbaŋnadır and ezeŋgileer. The fact that the höömey has various sub-styles is related to the fact that the voice coming out of the throat has different heights in the basic melodic formations. The emergence of different styles is explained by the difference of life style among nomads. According to this, nomadic shepherds perceived nature according to the living conditions of their region and performed höömey music in different styles. Throat singing is the traditional music of Tuvan. There is a close relationship between höömey and Tuvan culture. Tuvan culture and beliefs have a great influence on the formation of the höömey. At this point, höömey is associated with the ancient nomadic shepherd Tuvan. Nomadic shepherds are reminiscent of steppe life. There is humming, sound of water and wind, bleating and chirping of birds in nature in the vast steppes and taiga of Tuva. This polyphony resembles a melody. For Tuva's nomadic shepherds, this sound system has inspired a form of music that consists of a mixture of different sounds. Thus, Tuvan throat singing, called hööemey, emerged by imitating the sounds of nature. Höömey has many practical uses in the Tuvan culture. One of the most important of these is the shepherds' performing höömey during migration, which forms the basis of the höömey-culture relationship. Except for nomadic activities, it is sung at weddings and funerals, certain holidays and festivals, and various sports competitions. Höömey is also associated with traditional Tuvan beliefs. According to Tuva animism, every being has a soul. Tuva shamans developed certain rituals in order to communicate with nature spirits and used höömey to influence the spirits in these rituals. In this study, höömey has been examined together with the formation process of different styles. The main purpose of the study is to show the historical and cultural factors in the formation of the höeme together with the effort to contribute to the preservation of the cultural heritage of the people of Tuva and to make it known to the wider audience.

PDF

___

Aksenov, Aleksandr Nikolayevç. “Tuvan Folk Music”. Asian Music Vol. 4 No 2 (1973): 7-18.
Arıkoğlu, Ekrem. “Kültürel Miras Olarak Tuva Müziği”. (11 Eylül 2013) (16 Mayıs 2021). < https://www.academia. edu/8306593/Tuva_M%C3%BCzi%C4%9Fi>
Beahrs, Robert Oliver. “Post-Soviet Tuvan Throat-Singing (Xöömei) and the Circulation of Nomadic Sensibility”. Yayımlanmamış doktora tezi. Kaliforniya: Kaliforniya Üniversitesi, 2014.
Ergun, Metin ve Aça, Mehmet. Tıva Kahramanlık Destanları 1. Ankara: Akçağ Yayınları, 2004.
Glenfield, Alexander James. “The Pearl of Tuva: Authenticity and Tuvan Khorekteer (Throat Singing)”. MUSICultures Sayı 30 (2003): 32-46.
Glenfield, Alexander James. “Embodying Numinous Sounds, Exchanging Numinous Symbols: “New Age” Overtone-Singing Rituals in Tuva”. Yayımlanmamış doktora tezi. Toronto: York University, 2007.
Göher Vural, Feyzan. İslamiyet’ten Önce Türklerde Kültür ve Müzik Hun, Kök Türk ve Uygur Devletleri. İstanbul: Ötüken Neşriyat A.Ş.
Göher Vural, Feyzan ve Vural, Timur. “Tuva Hömey Geleneği”. Türk Dünyası Stratejik Araştırmalar Kongresi Bildiri Kitabı. Antalya, 2017.
Göher Vural, Feyzan ve Solmaz, Sefer. “Türk Tarihinden Örneklerle Manas Destanı’nda Müzik Türleri”. SUTAD Sayı 44 (2018): 289-302.
Grumm-Grjimaylo, Grigoriy Efimoviç. Zapadnaya Mongoliya i Uryanhayskiy Kray. Leningrad: Gosudarstvennoe Russkoe Gegrafiçeskoe Obşestvo, 1926.
Karruters, Douglas. Nevedomaya Mongoliya Uryanhayskiy Kray Tom 1. Petrograd: SPB Gosizdat, 1914.
Kırgıs, Zoya. Ritmı Shamanskogo Bubna. Kızıl: Tuva Kültür Merkezi, 1993.
Kırgıs, Zoya. Tuvan Throat Singing Ethnomusicological Investigation. Kızıl: Tuva Kültür Merkezi, 2008.
Kırgıs, Zoya. The Mystery of Tuvan Khöömei (Throat Singing). Kızıl: Tuva Kültür Merkezi, 2013.
Kulmanova, Aidana. “SSCB Sonrası Dönemde Tuva Halk Müziğinin Moderlenmesi”. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi. Sakarya: Sakarya Üniversitesi, 2019.
Küçükdürüm, Ezginur. “Teori Eksenli Disiplinlerarası Çalışma Tuva Gırtlaktan Söyleme Stillerinin Analiz Sonuçları”. AKÜ AMADER 8 (2018): 1-24.
Levin, Theodore C. ve Edgerton, Micahael E. “The Throat Singers of Tuva”, Scientific American, September 1999 (1999): 70-77.
Levin, Theodore C. Where Rivers and Mountains Sing: Sound, Music, and Nomadism in Tuva and Beyond. Bloomington: Indiana University Press, 2006.
Malkoç, Tülün ve Çelik, Sibel. “Tuva Türkleri’nde Höömey Söyleme Biçimi”. Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi, Cilt 8 Sayı 23 (2020): 58-74.
Matrenisky, Vladislav ve Friedman, Harris L. “Transpersonal Effects of Exposure to Shamanic Use of Khoomei (Tuvan Throat Singing): Preliminary Evaluations from Training Seminars”. International Journal of Transpersonal Studies Vol. 31 Sayı 2 (2012): 111-117.
O’Toole, Caitlin. “Tuvan Throat Singing: “The Globalization of the Tuvan Spirit Rooted Deeply in Spiritual and Traditional Practical Uses, the Unique”. (1 Aralık 2015) 16 Mayıs 2021.
Pegg, Carole. “Mongolian Conceptualisations of Overtone Singing (Höömii)”. British Journal of Ethnomusicology Vol. 1 (1992): 31-54.
Pegg, Carole. Mongolian Music, Dance and Oral Narrative: Performing Diverse Identities. Seattle ve London: University of Washington Press.
Pürbü, Saaya Manmıroviç. “Muzıkal’nıy Fol’klor Tuvintsev”. Uçenıe Zapiski Vıp. 11. Kızıl: Tuvinskoe Knijnoe İzdatel’stvo, 1964.
Süzükey, Valentina. “Shamanism and Musical Folklore of the Tuvans”. Jurnal Khöömei (ed. L. S. Artına). Kızıl: Gosuderstvonnoe Predpriyatie.
Tongeren, Mark C. van. Overtone Singing. Amsterdam: Fusica, 2002.
Udaya, Eman. “Shaping Indigenous Identity The Power of Music.” Yayımlanmamış yüksek lisans tezi. Tromsö: UİT The Arctic University of Norway, 2017.
Vaynşteyn, Sev’yan İzraileviç. “Fenomen Muzıkal’nogo İskusstva, Rojdennıy v Stepyah”. Sovetskaya Etnografiya 1 (1980): 149-156.
Vural, Timur. “Tuva Höömey Geleneği-Gırtlak Şarkısı”. Türk Mûsikîsi Atlası, Cilt 2. Ankara: Yeni Türkiye, 2019.
Yakovlev, Evgeniy Konstantinoviç. Etnografiçeskie Obzor İnorodçeskogo Naseleniya Dolinı Yujnogo Eniseya i Ob’yasnitel’nıy Katalog Etnografiçeskogo Muzeya. Minusinsk: Tipografiya B. İ. Kornokova, 1900.