Hilal KARAVAR

BATILILAŞMA ETKİSİNDEKİ HALK TİYATROSU “TULUAT"

Çalışmanın amacı tuluat tiyatrosunun tarihsel perspektif içinde kronolojik gelişimiyle ilgili değerlendirmeler yapmaktır. Tuluat tiyatrosuyla ilgili yazında nasıl ortaya çıktığı, niçin yaygınlaştığı konuları üzerinde durulmuştur. Genel yazından farklı olarak çalışmada ünlü tuluatçıların aynı zamanda niçin ünlü orta oyuncuları oldukları sorusunun yanıtı aranmıştır. Bu sorunun yanıtı aranırken dönemin siyasi gelişmelerine de yer verilmiştir. Türkiye’de yazılı kültürün olmadığı dönemlerde sözlü kültür etkin olsa da siyasi tercihlerin bu durumu etkilediğini söylemek mümkündür. Türk tiyatro yazınında var olan geleneksel ve modern ayrımı aslında siyasi tercihlerin ürünüdür. 1839’da Tanzimat Fermanın ilan edilmesiyle modernleşme sürecinin toplumsal alana yansıması, Tanzimat öncesinin eğlence anlayışının geleneksel olarak ifade edilmesine neden olmuştur. Tanzimat dönemine kadar sarayın yanında, kentlerde ve kırsalda yaşayan halk, köy seyirlik oyunları ve halk tiyatrolarıyla eğlenmiştir. Eğlence anlayışındaki değişim ilk önce sarayda kendini göstermiş, Tanzimat’ı ilan eden Sultan Abdülmecit, sarayda Avrupalı kumpanyaların temsillerine yer vermiştir. Ancak bu kumpanyalar kendilerini sarayla sınırlamayıp İstanbul’da halka da oyunlar sahnelemesi kaçınılmaz olarak geniş halk kitlelerinin beğenilerini değiştirmiştir. İstanbul halkının modern tiyatroya karşı ilgi duymasındaki nedenlerden biri de Batılı tiyatrodaki estetik anlayışının yansımasıdır. Profesyonel sanatçılarca belirli bir sahnede oynanması, Avrupa yaşam tarzını göstermesi, kostüm ve dekorun olması bu durumu açıklar. Batılılaşma süreciyle birlikte sadece sarayın değil, halkın da beğenilerinin değişmesi geleneksel Türk tiyatrosunu etkilemiştir. Henüz yazılı kültürün oluşmadığı bir dönemde Batılaşmanın ve yabancı tiyatro kumpanyalarının etkisiyle yazılı metne dayanan, sahnesi ve profesyonel oyuncuları olan modern tiyatro, Tanzimat dönemiyle birlikte oluşmaya başlamıştır. Böylece Tanzimat’tan Meşrutiyet’e kadar olan dönemde Türk tiyatrosunda sahnelerin açılması, tiyatro edebiyatının ortaya çıkması ve profesyonel oyunculuğa geçiş gerçekleşmiştir. Ancak yine bir siyasi tercih sonucunda Gedikpaşa tiyatrosunun yıkılması, modern Türk tiyatrosunun gelişimine sekte vurmuştur. İkinci Meşrutiyet dönemine kadar tuluat adı verilen tiyatro İstanbul’da ve taşrada popülerleşmiştir. Tıpkı modern tiyatroda olduğu gibi tuluat tiyatrosunda da sahne, dekor ve metin bulunmaktadır. Ancak tuluat tiyatrosu, her ne kadar modern ögeleri barındırsa da geleneksel halk tiyatrosundan özellikle orta oyunundan kopamamıştır. Bunun nedeni olarak Meşrutiyet dönemi ve sonrasında tuluat oyunlarını icra edenlerin orta oyuncuları olması söylenebilir. Bu sebeple araştırmada orta oyunu ve dönemin ünlü orta oyuncuları hakkında da bilgi verilmiş, tuluat tiyatrosu ve orta oyunu arasındaki benzer ve farklı yönler ortaya konulmuştur. Yine çalışmada tuluat tiyatrosuyla ilgili örneklere ve bir tuluat oyunun nasıl oynandığıyla ilgili anıya yer verilmiştir. Böylece tuluat tiyatrosunun geleneksel ve modern tiyatronun hangi yönlerini aldığı belirlenmeye çalışılmıştır. Çalışmanın son bölümünde dönemin anlatılarına, modern araştırmacıların çalışmalarına, kısmen arşiv belgelerinden ve süreli yayınlardan yararlanılarak hazırlanan çalışmanın sonuçları değerlendirilmiştir. Bu makaleyi önemli kılan yönü, literatürde tuluatın yaygınlaşmasıyla ilgili verilen bilgilere yeni bir bakış açısı kazandırmasıdır.

Folk Theater “Tuluat” Under the Influence of Westernization

The aim of the study is to make evaluations about the chronological development of the tuluat theater in a historical perspective. In the literature on Tuluat theater, it has been focused on how it emerged and why it became widespread. Unlike the literature on the topic, the study seeks the answer to the question of why famous tuluatists are also famous middle players. While seeking the answer to this question, the political developments of the period are also included. While seeking answer to this question, the political developments of the period are included in the introduction. Because it is possible to say that political preferences affect this situation even though oral culture is effective in periods when there is no written culture in Turkey. The traditional and modern distinction in Turkish theater writing is actually the product of political preferences. With the declaration of the Tanzimat Fermanı in 1839, the reflection of the modernization process on the social sphere caused the pre- Tanzimat entertainment concept to be traditionally expressed. Until the Tanzimat period, the people living next to the palace, in the cities and in the countryside, had fun with village theatrical plays and folk theaters. The change in the understanding of entertainment first showed itself in the palace. Sultan Abdulmecit, who declared the Tanzimat, included the representations of European companies in the palace. However, these companies did not limit themselves to the palace, and their performances in Istanbul inevitably changed the tastes of the masses. One of the reasons why the people of Istanbul are interested in modern theater is the reflection of the aesthetic understanding in Western theater. Because modern theater is different from traditional. The fact that it is played on a certain stage by professional artists, shows the European lifestyle, and has costumes and decor explains this situation. The change in the tastes of not only the palace but also the people with the westernization process has affected the traditional Turkish theater. At a time when the written culture was not yet formed, the modern theater, which is based on the written text, with the stage and professional actors, started to form in Turkey with the Tanzimat period, under the influence of Westernization and foreign theater companies. Thus, in the period from the Tanzimat to the Constitutional Monarchy, the opening of the stages in Turkish theater, the emergence of theatrical literature, and the transition to professional acting took place. However, the destruction of the Gedikpaşa theater as a result of a political choice interrupted the development of modern Turkish theater. The theater, which was called tuluat until the Second Constitutional Period, became popular in Istanbul and the provinces. Just like in modern theater, there is stage, decor and text in tuluat theater. However, although the tuluat theater contains modern elements, it did not break away from the traditional folk theater, especially the “ortaoyunu”. Because those who perform tuluat plays during and after the Constitutional Monarchy are the “ortaoyunu” actors. For this reason, in the second part of the research, information was given about the middle play and the famous middle players of the period; similar and different aspects between the tuluat theater and the middle play have been revealed. Again, in this section, examples of tuluat theater and a memoir about how a tuluat play was played are given. Thus, this paper is an attempt to determine which aspects of traditional and modern theater the tuluat theater took. In the last part of the study, the results of the research prepared by making use of the narratives of the period, the studies of modern researchers, partially archive documents and periodicals were evaluated. What makes this research important is that it gives new information to the information given in the literature about the prevalence of tuluat.

PDF

___

A, F.(yazar) “Yarım Asır İstanbulluları Güldüren Bir Sima: K. Hasan”. Yeni Kitab. 1 (30 Mayıs 1927): 43-47.
Akı, Niyazi. XIX. Yüzyıl Türk Tiyatrosu Tarihi. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 1963.
Akyüz, Kenan. Modern Türk Edebiyatının Ana Çizgileri I (1860-1923). Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 1979.
Alus, Sermed Muhtar. “Kırk Yıl Evvelkiler”. Akşam (1939, 14 Mart).
And, Metin. “Cumhuriyetin 70. Yıl Dönümünde Kimliğini Bulamamış Türk Tiyatrosu ve Kültür Bakanlığı”. Tiyatro Araştırmaları. 10 (1993): 1-21.
----------------. Geleneksel Türk Tiyatrosu Kukla Karagöz Ortaoyunu. Ankara: Bilgi Yayınevi, 1969.
---------------. 100 Soruda Türk Tiyatrosu Tarihi. İstanbul: Gerçek Yayınevi, 1970.
Ataç, Nurullah. “Hayata Dair: Tuluat”, Haber-Akşam Postası (1937, 17 Nisan).
------------------. “Tuluat İçin”. Haber-Akşam Postası (1939, 3 Şubat).
Ayzarof, Hasan Sabri. Neden Bu Halde Kaldık (tiyatro). Bakü: Kaspi ve Füyüzat Matbaası, 1907.
B. (yazar) “Abdi”. Serveti Fünun. (17 Eylül 1914): 696- 697.
Bilga, Nahit. “Tuluat Tiyatrosu ve Sanatkar Abdi”. Yeni Adam. (1941, 25 Ocak)
Buttanrı, Müzeyyen. “Türk Edebiyatında Tiyatro: Cumhuriyet Devri.” Türkiye Araştırmaları Literatür. 4/8 (2006): 203-243.
Coşkun Nusret Sefa. “Hayatım, Anlatan Naşid: Beni Baytar Yapacaklardı.” Son Posta (1939a, 24 İkincikanun).
-----------------------. “Hayatım, Anlatan Naşid: Sarayda İlk Oyunum”. Son Posta (1939b, 25 İkincikanun).
----------------------. “Hayatım, Anlatan Naşid: Kavuklu Hamdi’nin Şahsiyeti.” Son Posta. (1939c, 27 İkincikanun).
----------------------. “Hayatım, Anlatan Naşid: Peruz’un Parlak Günleri”. Son Posta. (1939d, 28 İkincikanun).
----------------------. “Hayatım, Anlatan Naşid: Hasan’a Ait Bildiklerim”. Son Posta. (1939e, 5 Şubat).
Cumhuriyet (1928 20 Kanunuevvel). Sepetçi Ali Rıza Öldü.
Cumhuriyet (1934a 20 Haziran). Gönenin Sarıköy Panayırı Açıldı.
Cumhuriyet (1937a, 11 Mart). Aktör Karakaşla Bir Konuşma.
Danişmend, İsmail Hami. “Eski Osmanlılarda Tiyatro”. Cumhuriyet. (1942, 9 Eylül).
Dönmez, Hakan. “Erken Cumhuriyet Dönemi Tiyatro Yapıtlarında İdeolojik İşlev”. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. 15/2 (2011): 51-68.
Durmaz, Uğur. “Geleneksel Türk Tiyatrosunda Kavuk: Bir Simgenin İşlevi, Özellikleri, Temsilcileri ve Dünden Bugüne Yolculuğu”. Uluslararası Beşeri Bilimler ve Eğitim. 4/9 (2018): 13-47.
Düzgün, Dilaver. “Türkiye’de Geleneksel Tiyatro Çalışmaları”. Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler. 52 (Haziran 2014): 143-158.
Güngör, Salahattin. “Büyük Sanatkar Naşit Hayatını Anlatıyor”. Cumhuriyet. (1938, 13 Mart).
Güntekin, Reşat Nuri. “Tuluat Tiyatroları”. Cumhuriyet. (1935a, 8 İkinciteşrin).
--------------------------. “Tuluat Tiyatroları”. Cumhuriyet. (1935b, 6 İkinciteşrin).
Haftalık Mecmua. “Ortaoyunları”. 11. Kitap (1927): 1-30 (Osmanlıca basım).
İhsan. “Tanzimat’ta Sahne ve Aktörlük I”. Türk Tiyatrosu: Darülbedayi. 122 (1 Birinci kanun 1940a).
-------. “Tanzimat’ta Sahne ve Aktörlük II”. Türk Tiyatrosu: Darülbedayi. 123 (15 Birinci kanun 1940b).
Karaca, Şahika. “Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türk Tiyatro Edebiyatı Literatürü”. Türkiye Araştırmaları Literatür. 4/7 (2006): 143-173.
Karacabey, Süreyya. “Gelenekselden Batı’ya Türk Tiyatrosu”. Tiyatro Araştırmaları. 12 (1995): 1-10.
Kemal Ahmed. “Bir Tuluatçı ile Hasbihal”. Aylık Mecmua. 11 (Şubat 1927): 6-7.
Keskin, Handan. Türk Tiyatrosunda Yenileşme Ve Toplumsal Konular. İstanbul Üniversitesi Yükseklisans Tezi. İstanbul, 2006.
Kocaaslan, Murat. “Osmanlı Hareminde Geleneksel Seyirlik Oyunlar”. Milli Folklor. 124 (2019): 136-146.
Nutku, Özdemir. Zaman İçinde Zaman. İstanbul: Opus Yayınevi, 2015.
Sevengil, Ahmet Refik. Tanzimat Tiyatrosu. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1968.
----------------------------.Saray Tiyatrosu. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1962.
Serveti Fünun. “İsmail Efendi.” 252 (1896, 10 Ocak): 279.
Sokullu, Sevinç. “Geleneksel Türk Tiyatrosunun Ulusal Tiyatromuza Kaynaklığı Üzerinde Yeniden Durmak”. Tiyatro Araştırmaları. 28/2 (2012):151-160.
Süs. “Güllü Agop (Yakup Efendi)”. 18 (13 Ekim 1923/1339): 8.
Tayfur, Müberra Bağcı. “Ataç ve Tiyatro”. Türklük Bilimi Araştırmaları. 24 (2008): 225-238.
Temel, Tamer. “Türk Modernleşmesinin Taşıyıcı Gücü: Tiyatro”. İdil. 5/26 (2016): 1763-1776.
Tozanoğlu, Remzi. “Tuluatçılar Nasıl Çalışır ve Nelerle Karşılaşır”. Akşam. (5 Ocak 1951).
Tör, Vedat Nedim. “Tuluat Kumpanyaları”. Ulus. (1943, 13 Mart).
Uşaklıgil, Halit Ziya. “Kanto Beliyyesi”. Cumhuriyet. (1935, 26 Ocak).
Ünal, Gülnihal. “Batı-dışı Modernlik Kavramı Bağlamında Kanto”. Çevrimiçi Müzik Bilimleri. 2/3 (2017): 247- 269.
Ünsal, Erdal. “Sanat ve Hayat Bağlamında, Sanat/Zanaat Söylemi”. Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler. 20/1 (Haziran 2018): 109-124.
Varol, Muharrem. “İstanbul Şehrinin “Udhûke-Perdâzı”: Meşhur Komik Abdürrezzak (Abdi, ö. 1914).” Osmanlı İstanbul’u. IV. Uluslararası Osmanlı İstanbul’u Sempozyumu Bildirileri 20-22 Mayıs 2016, İstanbul 29 Mayıs Üniversitesi. İstanbul: Gök Matbaacılık.
Vedat Arifi. “Zabıta ve Tiyatro Sahnesi”. Milli Mecmua. (1924, 15 Kasım).
Yesari, Mahmut. “Hayattan Hikâyeler Fadime Molla”. Cumhuriyet. (1940, 28 Kasım).
Yılmaz, Emre. Geleneksel Türk Tiyatrosu Öğelerinin Çağdaş Türk Tiyatrosunda Uygulanışları: Model Semaver Kumpanya. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yüksel Lisans Tezi, 2019.
Yiğit, Melih. “Türk İnkılâbı ve Sanat Düşüncesi İlişkisi: Türk Tiyatrosu Dergisinde Türk Tarih Tezi İzleri (1933-1944)”. Yıldız Sosyal Bilimler. 2 (2017): 206-221.