Türkmen "ırımları" (halk inanışları) ve işlevleri

Çeşitli işlevler ve geçmişten beslenen bir etki ile halk inanışları, Türkmenistan’da önemli bir yere sahiptir. Onlar bir nevi gündelik yaşamın yasalarıdır. Sosyalizmden bağımsızlığa uzanan sürede Türkmenler için halk inanışları milliliği koruyan büyük bir faktör olmuştur. Hayatın her alanını ve her varlığı kuşatan ırımlar, Türkmenler için iyi ve kötüyü ayırt etmede, olumluya yönlenmede, kötülükten kurtulmada ya da kaçınmada; teşvik, yasaklama, koruma ve motive görevlerini üslenir. Özellikle sosyalist dönemde ve sonrasında dinden daha öncelikli bir konuma sahip olmuşlardır. Irımlar, Türkmenistan’da sadece kırsal alanda değil şehir hayatında da varlıklarını sürdürürler. Ayrıca ırımlar, birçok gelenek, görenek ve uygulamanın içerisinde de çeşitli işlevlerle tamamlayıcı bir unsur olarak bulunurlar. Halk inanışı anlamına gelen ırım sözcüğü, sadece Türkmenlere özgü değildir. Türkmencedeki anlamıyla ve farklı manalarıyla ırım, Özbekistan, Kazakistan ve Kırgızistan başta olmak üzere komşu Türk halklarında da yer alır. Bu yazıda öncelikle ırım sözcüğünün Türkmencedeki, ardından yakın Türk halklarındaki anlamları üzerinde durulmuştur. Daha sonra ırımların kökenlerine ilişkin açıklamalar yapılarak, Türkmen toplumundaki işlevleri, evlilikle ilgili ırımlarla örneklendirilerek incelenmiştir.

Turkmen’s irıms, (folk beliefs) and their functions

Public superstitions, with their various functions and effects fostered by past, have a significant place in Turkmenistan. They are in a way laws of daily life. They have proved a great factor that has protected nationalism for the Turkmen in the process from socialism to independence. Covering all parts of life and all entities, folk beliefs are used by the Turkmens to distinguish between good and evil, to lead oneself to positivity, to ged rid of or avoid the evil and they assume encouraging, prohibitiy protecting and motivating roles. They had a more priviliged status compared to religion especially during socialistic period and later. Folk beliefs continue to exist not only in rural Turkmenistan but also in urban life. In addition, they exist as a complementary element with different functions in various traditions, customs and practices. The term “ırım” which means folk beliefs, is not only peculiar to the Turkmens.With its meaning in Turkmen language and different meanings, ırım maintains its existence in neighbouring Turkish peoples, especially in Uzbekistan, Kazakhstan and Kyrgyzstan. This study, examines the vaious meanings of the word “ırım” in Turkmen and in the languages of the neighbouring Turkish communities. It makes explanations about the roots of ırıms and their functions in the Turkmen society is focesed on in the study as well examples of ırıms relating marriage.

PDF

___

Bilgin, Vejdi. “Gelenek ve Din, Türkmenistan’ın Dini Hayatında Geleneğin Rolü”. Marife, Yıl 5, Sayı 2, 2005: 100–124.
Çoruhlu, Yaşar. Türk Mitolojisinin Anahtarları. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2002.
Durdıyev, Recep. Türkmen Edebiyatının Altın Hazınası. Aşgabat: Türkmen Devlet Neşriyatı, 2002.
Eliade, Mircea. Şamanizm. (çev. İ. Birkan), İstanbul: İmge Kitabevi, 1999.
Ergun, Pervin. Türk Kültüründe Ağaç. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, 2004.
Geldiyev, Gurbandurdı. Türkmen Şahırana Halk Dörediciligi. Aşgabat: Türkmen Devlet Neşriyatı, 2003.
Govşudov, Ata. Köpet Dagın Eteginde. Aşgabat: Türkmen Devlet Neşriyatı, 1956.
Govşudov, Ata. Mehri Vepa. Aşgabat: Magarıf Neşriyatı, 1990. İnan, Abdulkadir. Tarihte ve Bugün Şamanizm. Ankara: TTK Yayınları, 5. Baskı, 2000.
Kayabalı, İsmail ve Cemender Arslanoğlu. Orta Asya Türklüğünün Tarihi ve Bugünkü Durumu. Ankara: Kömen Yayınları, 1978.
Kazakça Türkçe Sözlük. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları, 1984.
Kiçigulov, Porcan. Göroglı Hakında Söhbet. Aşgabat: Türkmenistan Neşriyatı, 1978.
Orazov, K. vd. Türkmen Edebiyatı 6 (6. Klas Üçin Sınag Okuv Kitabı). Aşgabat: Magarıf Neşriyatı, 1997.
Ögel, Bahaeddin. Türk Mitolojisi. II. Cilt, Ankara: TTK Yayınları, 1995.
Öreyev, Arazbay. Irımlar. Aşgabat: Ruh Neşriyatı, 1993.
Özbek Tiling İzahli Lügati. Moskova: Özbekistan SSR Fenler Akademisi Puşkin Dil ve Edebiyat Enst. Rus Dili Neşriyatı, 1981.
Radloff, W. Versuch Eines Wörterbuches Der Türk-Dialecte. I. Cilt, Hollanda: Mounton-Co, 1960.
Roux, Jean Poul. Türklerin ve Moğolların Eski Dini. Ankara: İşaret Yayınları, 2. Baskı, 1998.
Tatlılıoğlu, Durmuş, “Din Sosyolojisi Açısından Türkmen Ailesi ve Kuruluşu Düğün Nikâh ve Boşanma”. Akademik Araştırmalar, Sayı: 9-10, Mayıs-Ekim, 2001: 215-234.
Tatlılıoğlu, Durmuş, “Türkmen Irımları (Halk İnançları)”. Cumhuriyet Ünv. İlahiyat Fak. Dergisi, Sayı: 4, 2000: 151–166.
Tatlılıoğlu, Durmuş, “Türkmenistan’da Hayatın Çeşitli Safhalarıyla İlgili İnanç ve Uygulamalar”. Akademik Araştırmalar, Sayı: 2, Ekim, 1999: 13-32.
Yudahin, K.K. Kırgız Sözlüğü. (çev. A. Taymas), Ankara: TDK Yayınları. 4. Baskı, 1998.
Türkmen Dilinin Sözlüği. Aşgabat: TSSR Ilımlar Neşriyatı, 1962.
Türkmen Sovet Entsiklopediyası. Cilt 10, “Irım”, Aşgabat: TSSR Ilımlar Neşriyatı, 1989.