Türk dünyası masallarında su kültü

Yer-su’nun bir parçası olan su ve onun çevresinde şekillenen ‘su kültü’ Türklerin tabiat kültleri içerisinde ‘yer’ ile birlikte ilk sırada değerlendirilir. Suyun kutsal olarak algılanmasının arka planında makro ve mikro-kozmosun su ile başlayıp, yine su ile sona ermesi yatmaktadır. Bu doğrultuda su iyesi denilen su ruhları, suların hem sahibi hem de hâkimidirler. Su iyesi, Türk halklarının anlatılarında “Su Issı, Su Eezi, Su Anası, Uhun Ecen, Subaba, U İçite, Ukulaan Toyon vb.” çeşitli adlarla bilinir. Su iyeleri, mitolojik tasavvurda genellikle insan ya da balık şek linde düşünülen varlıklardır. Su kültü, Şamanizme de hemen bütün yönleri ile dâhil olmuştur. Şamanistler doğadaki her şey gibi suyun (çay, ırmak, deniz) da bir ruhu olduğuna inanırlar. Bu da beraberinde suyu kirletmek, pislik atmak, tükürmek gibi eylemlerin halk arasında yasak lanmasını ve yasağı ihlal edenlerin su iyeleri tarafında cezalandırılacağı inancını doğurur. Bu makalede, Türk tabiat kültlerinden olan ‘su kültü’nün, Türk dünyası masallarında ne şekilde yer aldığı üzerinde durularak; Anadolu, Altay, Azerbeycan, Ardanuç, Adakale, Başkurt, Gagauz, Hakas, Kazak, Kerkük, Kıbrıs, Kırgız, Kumuk, Özbek, Uygur, Yakut masallarından seçilen ör nekler üzerinden değerlendirilecektir.

Water cult in the folktales of Turkish world

Water cult, a part of the earth-water and shaped around it, is evaluated at the first place with “earth” among the nature cults of Turks. What lies behind the perception of water as a holy matter is that micro-cosmos and macro-cosmos start and end with water. Accordingly, soul spirits, also mentioned as water owner, are both owners and rulers of water. Water owner is also known as “Su Issı, Su Eezi, Su Anası, Uhun Ecen, Subaba, U İçite, Ukulaan Toyon etc.” in the narratives of Turk folks. Water owner is considered generally as a human being or fish in mythological thought. Water cult reflected to Shamanism almost with its each respect as well. Shamanists believe that water has a spirit like every matter in nature has. That results in prohi bit of polluting water, throwing rubbish and spiting into water among folk and also in the belief that the ones violating this prohibit would be punished. In this article, water cult, one of the Turkish nature cults, will be evaluated with the examples that are chosen from the Anatolian, Altai, Azerbaijan, Ardanuç, Adakale, Bashkir, Gagauz, Khakas, Kazakh, Kerkuk, Cyprus, Kirg hiz, Kumuk, Uzbek, Uigur, Yakutia folk tales by emphasizing in what way water cult reflected to the folktales of Turkish world.

PDF

___

Alptekin, Ali Berat (2003). Kazak Masalların dan Seçmeler. Ankara: Akçağ Yayınları.
Arıkoğlu, Ekrem (2003). “Masallar”. Başlan gıçtan Günümüze Kadar Türkiye Dışın daki Türk Edebiyatı Antolojisi (Nazım Nesir). Hakas Edebiyatı. C. 25. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları. 147- 175.
Bachelard, Gaston (2006). Su ve Düşler. Çev: Olcay Kunal. İstanbul: Yapı Kredi Ya yınları.
Bayat, Fuzuli (2006). Ana Hatlarıyla Türk Şamanlığı. İstanbul: Ötüken Yayınları.
Bayat, Fuzuli (2007). Türk Mitolojik Sistemi. C. 2. İstanbul: Ötüken Yayınları.
Baydemir, Hüseyin (2004). Özbek Halk Ma salları İnceleme-Metin. Erzurum: Ata türk Üniversitesi. Sosyal Bilimler Ensti tüsü (Yayımlanmamış doktora tezi).
Bedir, Selma (2000). Uygur Çöçekleri. Anka ra: Gazi Üniversitesi. Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış yüksek li sans tezi).
Beydili, Celal (2003). Türk Mitolojisi Ansik lopedik Sözlük. Ankara: Yurt Kitap Ya yınları.
Burckhard, Titus (1997). Aklın Aynası. Çev: Volkan Ersoy. İstanbul: İnsan Yayınları.
Çobanoğlu, Özkul (1993). “Türk Kültür Tari hinde Su Kültü”. Türk Kültürü. S. 361. 32-42.
Dilek, İbrahim (2003). Altay Masalları. An kara: Gazi Üniversitesi. Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Eliade, Mircea (1992). İmgeler ve Simgeler. Çev: M. Ali Kılıçbay. Ankara: Gece Ya yınları.
Eliade, Mircea (1994). Ebedi Dönüş Mitosu. Çev: Ümit Altuğ. Ankara: İmge Kitabevi.
Eliade, Mircea (1999). Şamanizm. Çev: İsmet Birkan. Ankara: İmge Kitabevi.
Eliade, Mircea (2003). Dinler Tarihine Giriş. Çev: Lale Arslan. İstanbul: Kabalcı Ya yınevi.
Gökyay, Orhan Şaik (1973). Dedem Korkudun Kitabı. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
Illıch, Ivan (2007). H2O ve Unutmanın Sula rı. Çev: Lizi Behmoaras. İstanbul: Yeni İnsan Yayınevi.
İnan, Abdülkadir (1976). Eski Türk Dini. An kara: Milli Eğitim Basımevi.
İnan, Abdülkadir (1998). Makaleler ve İncele meler. I. C. Ankara: TTK Basımevi.
Karayanık, Sadullah (2001). Kırgız El Co moktoru (Kırgız Halk Masalları) Metni Esasında Kırgızcada Fiil. Ankara: Gazi Üniversitesi. Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış yüksek lisan tezi).
Katanov, N. F. (2000). Hakas Folkloru ve Et nografyası Metinleri. Ankara: Türksoy Yayınları.
Ketene, Cengiz (1990). Kerkük Halk Edebi yatından Seçmeler. Ankara: Kültür Ba kanlığı Yayınları.
Korkmaz, Ramazan (1998). “Dede Korkut Hikâyelerindeki Su Kültünün Mitik Yo rumu”. Türk Kültürü. S. 418. 91-98.
Kứnos, Ignács (1975). Adakale Türk Masal ları. Çev: Necmi Seren. İstanbul: Baha Matbaası.
Kứnos, Ignács- Wilhem Radloff (1998). Proben. VIII. C. Akt: Saim Sakaoğlu- Metin Er gun. Ankara: TDK Yayınları.
Makas, Zeynelabidin (2000). Türk Dünyasın dan Masallar. İstanbul: Kitabevi.
Malinowski, Bronislaw (2000). Büyü, Bilim ve Din. Çev: Saadet Özkal. İstanbul: Ka balcı Yayınevi.
Ocak, Ahmet Yaşar (1998). “Âb-ı Hayât”. Türk Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. C. I. İstanbul: Türk Diyanet Vakfı Ya yınları. 1-3.
Ögel, Bahaeddin (2002). Türk Mitolojisi II/ (Kaynakları ve Açıklamaları ile Destan lar). Ankara: TTK Yayınları.
Önal, Ülkü (2004). Ardanuç-Ahıska Masalla rı ve Halk Hikâyeleri. Ankara: Kalkan Matbaası.
Özçelik, Mehmet (2004). Afyonkarahisar Ma salları. Isparta: Fakülte Kitabevi.
Sabih, Sabir (1982). Azerbaycan Masalları. Bakü: Yazıcı Yayınevi.
Sakaoğlu, Saim (2002). Gümüşhane ve Bay burt Masalları. Ankara: Akçağ Yayın ları.
Seyidov, Nüreddin (2005). Azerbaycan Nağıl ları. V. C. Bakü: Şark-Garb.
Şimşek, Esma (2001). Yukarıçukurova Masal larında Motif ve Tip Araştırması. I-II. C. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
Tehmasib, Memmedhüseyn (2005). Azerbay can Nağılları. II. C. Bakü: Şark-Garb.
Thompson, Stith (1966). Motif Index of Folk Literature. Bloomıngton-London: Indıana Unıversıty Press.
Uçkun, Rabia (2003). Gagauz Masallarının Tip ve Motif Yapısı Bakımından İnce lenmesi. İzmir: Ege Üniversitesi. Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış doktora tezi).
Uraz, Murat (1994). Türk Mitolojisi. İstanbul: Düşünen Adam Yayınları.
Yılmaz, Mehmet (1994). Kırgız Halk Masal ları (Motif Index ve Tercüme). Erzurum: Atatürk Üniversitesi. Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış yüksek li sans tezi).
Yorgancıoğlu, Oğuz M (1998). Kıbrıs Türk Folklorundan Derlemeler/ Masallar. Mağusa.
Yuguşeva, Nadya (2001). “Altaylarda Kam lık (Şamanizm) İnancı ve Anadolu’daki Yansımaları”. Akt: Sadık Tural. Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi. S. 590. 201- 210.
Zengin, Serpil (2002). Kumuk Halk Yomakla rı/ Transkripsiyon-Aktarım-Metin Gra meri- Sözlük- Dizin. Sakarya: Sakarya Üniversitesi. Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlamamış yüksek lisans tezi).