TARİHÎ KAYITLARLA DOĞUDA TOPLUMSAL VE DİNSEL BİR RİTÜEL OLARAK TIRAŞ

Günümüzde daha çok estetik, sağlık, moda açısından dikkat çeken tıraş konusu, Doğu toplumla-rında eskiden toplumdan kaçıp uzlete çekilme, matem veya tarikata intisap ve girişlerde, hac farizası-nın bitiminde yeni bir hayata başlama; bugünkü deyim ile yeniden toplumsallaşma amacıyla uygulana geldiği görülmektedir. Ancak, bunun yanı sıra; tıraşın hakaret ve tecziye amacıyla kölelere, esirlere, suçlulara, mahkûmlara uygulandığına dair çokça kayıtlara rastlanmaktadır. Tarikatlara girişte veya hac ibadetinin bitiminde müritlere ve hacılara uygulanan gönüllü dinî amaçlı tıraş ile; mahkûmlara, kölelere, esirlere uygulanan cebri tıraş arasında onur kırmak, gurur ve bencilliği törpülemek gibi bir ilişki olduğu göze çarpmaktadır. Yine, önemsenen dinî bir şahsiyetin başını tıraş etmek veya bir tarikat şeyhi tarafından tıraş edilmek de çok değer atfedilen bir ritüel olduğuna dair kayıtlara rastlanmakta-dır. Bu makalede kronik, astroloji, menakıpname, seyahatname, âdâb-ı muâşeret, kanunname, arşiv belgeleri ile fıkıh, hadis, Kuran ve benzeri tarihi ve dini metinlerde tıraşa ilişkin rastlanılan kayıtlar incelenerek bu ritüelin Doğu toplumlarında uygulanış gayesi irdelenmiştir. Söz konusu kaynaklarda tıraşa ilişkin kayıtlar derlenirken, Doğu toplumlarında bu ritüelin belirli zaman ve mekânlarda uygu-landığı görülmüştür. Hatta öyle ki, Tıraşname adıyla, bu ritüelin vaktini belirleyen metinler bile kale-me alınmıştır. Kuran, hadis ve fıkıh kitaplarındaki ayet, hadis ve hükümler de tıraşın İslam toplumun-da başlangıçtan itibaren önemsenen bir ritüel olduğunu göstermektedir. Ancak bu ritüelin izleri takip edildiğinde eski Türk, Uygur ve Çin’den Budizm’e vardığı anlaşılmaktır. Tıraş ritüelinin uygulanış zamanın ve amacının Anadolu’da yaşayan halkın örf ve adet ve dinî inanışlarında halen sürdürüldüğü ve önemini koruduğu görülmektedir.

Shaving as a Social and Religious Ritual in the East on the Basis of Historical Records

Shaving, which is discussed under issues of aesthetics, health and fashion today, was seen to be practiced in Eastern societies in the past for purposes such as leaving the society and going into seclusion, mourning or initiations and rites of passage to religious orders, starting a new life following the obligation of pilgrimage; or in today’s words, re-socialization. However, in addition to this, shav-ing was included in several records as an act induced on slaves, captives, criminals and convicts as a punishment or insult. One way notice that there is a relationship between shaving given to disciples and pilgrims for initiation into religious order or as a conclusion of pilgrimage by consent and shaving given to convicts, slaves and captives by force, in terms of insulting, or curbing pride and selfishness. Likewise, some records also report that it is a ritual that is regarded very highly to shave the head of a respected religious figure or being shaven by a leader of a religious order. This article investigates records regarding shaving in historical and religious texts such as chronicles, astrology, epics, travel books, social decorum, statute books and archive documents, as well as fiqh, hadith and Quran, and the purposes of application of this ritual in Eastern societies. While reviewing records of shaving in the sources in question, it was seen that this ritual was performed in certain times and spaces in Eastern societies. Even texts that determine the timing of this ritual were written under the name of Tıraşname (book of shaving). Verses, hadiths and provisions in the Quran, hadith and fiqh books also show that shaving has been a ritual paid importance to by the Islamic society. On the other hand, when one traces this ritual back into the past, it may be seen to reach from ancient Turk, Uighur and China cultures to Buddhism. It is observed that the timing and purpose of shaving still have a place in the traditions and customs of the people living in Anatolia and they still have importance.

PDF

___

12 Numaralı Mühimme Defteri (978-979/15701572) Özet Transkripsiyon ve İn-deks, I, (Yay. Haz. Hacı Osman Yıldırım vd.) Ankara: TC. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayını, 1996, s. 436.
Adıvar, Halide Edip. Mor Salkımlı Ev, Ankara: Özgür Yayıncılık, 2004.
Ahmet Eflaki, Ariflerin Menkıbeleri, I (Çev. Tah-sin Yazıcı), İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayını Şark İslam Klasikleri, 1988.
Ahmet Rıf’at Efendi, Miratü’l-Mekasid Fi Defi’l-Mefasid, İstanbul: İbrahim Efendi Matbaası, 1293/1876.
Akdağ, Mustafa. Türk Halkının Dirlik ve Dü-zenlik Kavgası, “Celali İsyanları”, İstanbul: Bilgi Yayınevi, 1975.
Azamat, Nihat. “Kalenderiye”, Diyanet Vakfı İs-lam Ansiklopedisi, Cilt: 24, İstanbul, 2001, s. 254.
Bağcı, Himmet. Türkiye’de Caferilik ve Caferiler (Iğdır Örneği), Lisans Tezi, Sivas, 2005.
Başbakanlık Osmanlı Arşivi (=BOA), İ. EV. 46/13 H. 01 12 1325; İE. EV. 34/3909, H. 20.10. 1112; AE. SAMD. III 144/14042 H. 01 08 1121; C: EV: 5/215 H. 23 01 1123; İE. ML 91/8611 H. 17 07 1137; AE. SABH I. 147/9917 H. 01 05 1192; AE. SABH I. 78/5426 H. 19 06 1193; C.EV. 561/28307 H. 06 08 1208; C.EV. 119/5943 H. 29 08 1225; AE. SMHD. II 19/1125 H. 23 09 1236.
Bırge, John Kıngsley. Bektaşilik Tarihi, (Çev. Reha Çamuroğlu), İstanbul: Ant Yayınları, 1991.
Bozkurt, Nebi. “Sakal-ı Şerif”, Diyanet Vakfı İs-lam Ansiklopedisi, Cilt: 36, İstanbul 2009, s. 2.
Buharalı, Eşref. “Türklerde Matem Alametleri”, Türk Dünyası Araştırmaları, Sayı: 65, İstan-bul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayı-nı, Nisan 1990, 149-159.
Cebbar Kulu, Divriği Höbek Köyü Nüshası, vr. 2a. (Kitaplığımızdaki yazamadan)
Celalzade, Salih Çelebi. Hadiaktü’s-Selatin, (Hz. Hasan Yüksel-İbrahim. Delice), Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayını, 2013.
Demir, Nurettin-Yılmaz, Emine. “Uygur Edebi-yatı: Nesir”, Türk Edebiyatı I (Editörler: T. Sait Halman vd.), İstanbul, TC. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2006.
Ebu’l-Abbas Şihabüddün Ahmed b. İmam el-Akfeşi (öl. 808/1405). El-Kavlü’t-Tamm fi Adabi Duhuli’l-Hammam, Ziya Bey Kütüp-hanesi, Sivas, Demirbaş Nu: 246/2.
Elçin, Şükrü. “Bir Şeyh Şücaaddin Baba Vela-yetnamesi”, Türk Kültürü Araştırmaları, XXII/1-2, Ankara: Türk Kültürünü Araştır-ma Enstitüsü Yayını, 1984, 199-218.
el-Hallâk, Şeyh Ahmet el-Bedirî. Berber Bedirî’nin Günlüğü (1741-1762), Osmanlı Taşra Hayatına İlişkin Olaylar, ( Çev. Hasan Yüksel), Ankara: Akçağ Basım Yayım Pazar-lama A. Ş. Yayını, 2015.
El-Kurayşi, Risale, Bulak, 1287
Evliya Çelebi, Seyahatname, Cilt: I, Dersaadet, İkdam Matbaası, 1314.
Faruki, Süreyya. “XVI-XVII Yüzyıllarda Orta Anadolu’da Şeyh Aileleri”, Türkiye İktisat Tarihi Semineri, Metinler/Tartışmalar, 8-10 Haziran 1973, Cilt: 13, Ankara, Hacettepe Üniversitesi Yayını, 1975, s. 214-215.
Gökçen, Ahmet. “ Kara Tarih Kara Kitap”, Top-lumsal Tarih, Sayı 139, Temmuz 2005, s. 80-87.
Gölpınarlı, Abdülbaki. 100 Soruda Tasavvuf, İs-tanbul: Gerçek Yayınevi, 1985.
Gölpınarlı, Abdülbaki. Alevi Bektaşi Nefesleri, İstanbul: İnkılâp Kitapevi, 1992.
Gölpınarlı, Abdülbaki. Menakıb-ı Hünkâr Hacı Bektaş-ı Veli, Velayetname, İstanbul: İnkıla Kitapevi,1958.
Gölpınarlı, Abdülbaki. Mevlana’dan Sonra Mev-levilik, İstanbul, İnkılâp ve Aka Kitapevleri, 1983.
Görkem, İsmail. “Türk Dünyasında Yas Törenle-ri ve Ağıtlar”, Türk Dünyası Araştırmaları, Sayı: 77, İstanbul: Türk Dünyası Araştırma-ları Vakfı Yayını, Nisan 1992, 157-188.
Gövsa, İbrahim Alaeddin. “Traş Bahsi”, Yedigün Dergisi, 23 Ağustos 1938, Nu 285.
Gramlich, Richard. Die Schiitischorden Persiens. 3 cilt, Deutsche Morgenlandische Gesells-chaft, Abhandlungen für die Kunde des Mor-genlandische Gesellschaft, Abhandlungen für die Kunde des Morgenlandes, nos.26. 1-4
ve 45.2 Wiesbaden: Franz Steiner, 1965-81., 1-88.
Gündüz, Şinasi. “ Uzlet”, Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt: 42, İstanbul, 2012, s.256.
Hasluck, Frederick William. Bektaşilik Tedkikleri, İstanbul: Devlet Matbaası, Anadolu’nun Dinî Tarih ve Etnografyasına Dair Tedkikât Merkezi Neşriyatı, 1928.
Harman, Ömer Faruk. “Matem”, Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt: 28, Ankara, 2003, s.127-128.
İbn-i Batuta. Seyahatname (Şerif Paşa tercüme-si), Cilt: I, İstanbul, Matbaa-i Amire, 1333-1335.
İlmihal, I: İman ve İbadetler, İslam Araştırma merkezi Yayını, İstanbul: yty.
İnal, İbnülemin Mahmut Kemal, Son Asrın Türk Şairleri, İstanbul: Dergah yayınları, 1988.
Kanunname- Sultanî Ber Mûceb-i Örf-i Osmanî II. Mehmed ve II. Bayezid Devirlerine Ait Yasaknâme ve Kanunnâmeler (Haz. Robert Anhegger-Halil İnalcık), Ankara: Türk tarih Kurumu Yayınları, 2000.
Karamustafa, Ahmet T. Tanrının Kuraltanımaz Kulları: İslam Dünyasında Derviş Topluluk-ları (1200-1550), (Çev. Ruşen Sezer), İstan-bul: Yapı Kredi Yayınları, 2007.
Karataş, Osman. 3 Numaralı Mühimme Zeyli Rebiülevvel-Cemaziyelevvel 984/Haziran-Ağustos 1576, İstanbul, Marmara Üniversi-tesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, 2010.
Kaysunizade Ankaralı Mehmet Nidai, Menafiü’n-Nas, İstanbul Belediyesi Atatürk Kitaplığı Yazma Nu K: 302, vrk. 70a.
Kazokoğlu, Cüneyt. “Johannes Janssonıus ve Absolutıssımus”, Toplumsal Tarih, Sayı: 219, Mart 2012. s. 55
Köprülü, Fuat. Türk Edebiyatında İlk Mutasav-vıflar, Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Ya-yınları, 1976.
Kuran Yolu: Türkçe Meal ve Tefsir (Haz. Hayred-din Karaman, Mustafa Çağrıcı vd.), Cilt: 5, Ankara 2008.
Kürkçüoğlu, Feza. “Erkek Bakımı: Çok Su Gö-türen Bir Konu: Traş”, NTV Tarih, Sayı: 11, Aralık 2009, s. 84
Mecmua, “Baş Tıraş Tabiri”, İstanbul Belediyesi Atatürk Kitaplığı Demirbaş Nu 1228; Yazma Nu:141, s. 225.
Mehmet Neşri. Kitâb-ı Cihannumâ: Neşri Tari-hi, I (F. Unat-M. A. Köymen), Ankara: Ata-türk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1987.
Mehmet Neşri, Kitâb-ı Cihannumâ: Neşri Tari-hi, II (F. Unat-M. A. Köymen), Ankara, 1987.
Mevlana Celaleddin-i Rumi. Tıraşname, Nuros-manniye Yazma Eserler Kütüphanesi, 34 Nk 5008/6, 3.Vrk. Bu Farsça metin üzerindeki tartışmlara için bk. Ahmet T. Karamusta-fa, Tanrının Kural Tanımaz Kulları: İslam Dünyasında Derviş Toplulukları (1200-1550), İstanbul: Yapı Kredi Yayınları 2007,, s. 29, dpn. 15.
Mustafa b. Mustafa. Bir Osmanlı Bürokratı-nın Uzakdoğu Seyahati (Haz. Ahmet Uçar), İstanbul: Çamlıca Yayını, 2010, s. 101. Kitabın Orijinali: Aksa-yı Şarkta Bir Ce-velan, İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi Türkçe Yazmalar Blm. Nu: 4456. Aksaray-lı Hacı Mustafa’nın 1894’te kaleme aldığı 180 sayfalık bu Seyahatnamenin Sultan II. Abdülhamid’e sunulduğunu yayınlayanın notlarında ifade edilmiştir.
Sahih-i Müslim Tercümesi ve Şerhi (Çev. Ahmet Davutoğlu), Cilt: 6, İstanbul: Sönmez Neşri-yat AŞ. Yayınları, 1978.
Şener, H. İbrahim. “Eşref Saat”, Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt: 11, İstanbul, 1995, s. 476-477.
Şeşen, Ramazan. İbn Fazlan Seyahatnamesi, İs-tanbul: Bedir Yayınevi, 1975, s. 145-146. Ocak, Ahmet Yaşar. Babailer İsyanı, İstanbul Dergah Yayınları, 1980.
Ocak, Ahmet Yaşar. Osmanlı İmparatorluğun-da Marjinal Sofilik: Kalenderiler, XIV-XVII Yüzyıllar, İstanbul: Timaş Yayınları, Tarih İnceleme Araştırma Dizisi, 2016, s. 222.
Orkun, Hüseyin Namık. Eski Türk Yazıtları, An-kara 1987, 50-70.
Peçevi, İbrahim Efendi. Tarih I, İstanbul, Matbaa-i Amire, 1281/1864, s. 118;
Raymond, Andre. Yeniçerilerin Kahiresi: Abdur-rahman Kethüda Zamanında Bir Osmanlı Kentinin Yükselişi (Çev. Alp Tümertekin), İstanbul: Yapı Kredi Yayını, 1999.
Tavernier, Jean-Baptiste. XVII. Asır Ortalarında Türkiye Üzerinden İran’a Seyahat (Çeviren: Ertuğrul Gültekin), İstanbul, Tercüman 1001 Temel Eser, 1980.
Tıraşname (Falname), Koç Unıversıty Suna Kı-raç Lıbrarıy Dıgıtal Collectıons. Koç Yaz-malar Koleksiyonu, Ktp. GN475. 7. F. 3653 1743, 22vr.
Tıraşname, Yazma, Süleymaniye Kütüphanesi İstanbul Hacı Mahmud 3843/3 Vrk. 7a-9b; Pertev Paşa 635/3 Vrk. 22a-24b; İzmir 794/5 Vrk. 90a-92a.
Turan, Emine Zehra, Budizm’de Manastır Hayatı, Ankara, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Felsefe ve Din Bilimleri (Dinler Tarihi) Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, 2004.
Turan, Osman. Selçuklular Tarihi ve Türk İs-lam Medeniyeti, İstanbul, Ötüken Neşriyat, 2003.
Yalçın, İsmail “Saç”, Diyanet Vakfı İslam Ansik-lopedisi, Cilt: 35, Ankara, 2008, s. 367.
Yalçın, İsmail. “Sakal”, Diyanet Vakfı İslam An-siklopedisi, Cilt: 36, Ankara, 2009 s.1
Yazıcı, Nesimi- vd. İslam Tarihi; II, Ankara Üni-versitesi Uzaktan Eğitim Yayınları, [ty] s. 198.
Yazıcı, Tahsin. “Kalenderilere Dair Yeni Bir Eser Menakıb-ı Cemal al-din-i Savi” Necati Lugal Armağanı, Ankara: Türk Tarih Kuru-mu Yayını, 1968.