FOLKLOR KAYNAKLARINDA ER ESİM HAN DÖNEMİ KAZAK HANLIĞI (1598-1645)

1465-1466 yıllarında geniş Avrasya bölgelerinde hâkimiyet kuran Ak Orda’nın yerine Ebu’l-Hayr Han1 ve Nogay Ordası ile rekabete giren yeni Kazak Hanlığı kuruldu. Her devlette olduğu gibi Kazak Hanlığı’nın da olgunlaşma, gelişme, bütünleşme, kuvvetlenme, zayıflama ve parçalanma dönemleri vardır. Bunların arasında Esim Han’ın kurduğu iktidar dönemi Kazak tarihinde önemli bir yere sahip-tir. 16. yy. sonu ile 17. yy’ın birinci yarısında Kazak Hanlığının yönetim sistemi parçalanmış hâldeydi. Bir taraftan kendi menfaati için kendi soydaşlarına zorluk çıkaran Tursun Han, diğer taraftan saldı-rıları aralıksız devam eden Kazak halkının huzurunu kaçıran Kalmuklar (Cungar, Oyrat) ve sonunda Sırderya kıyılarında yağmalayıcı siyasetini yürüten Buhara Hanlığı vardı. İşte bu dönemde Esim Han tüm Kazak boy ve kabilelerini birleştirmek, aynı zamanda topraklarını genişletmek için mücadele etti ve merkeze bağlı bir Kazak Millî devleti kurmaya çalıştı. Onun bu mücadelesi Kazak halkı arasında destan hâline getirildi. Ele aldığımız bu çalışmada Esim Han dönemi Kazak hanlığının folklor kay-naklarındaki siyasi ve kültürel hayatını, onun Kazak halkını birleştirmek için gösterdiği gayreti, iç savaşlar ve Kalmuk saldırılarına karşı direnişi ele almaktadır. Esim Han’ın iktidar mücadelesi, Çin’de yaşayan Kazakların folklor kaynakları, 100 ciltlik hâle getirilerek yayınlanan “Batırlar Jırı”, günü-müzdeki araştırmacıların çalışmalarındaki veriler konumuzun kaynaklar bölümünü teşkil etmektedir. Konu ile ilgili malûmatların çoğu Kazak ve Rus kaynaklarına dayalıdır. Bu kaynaklar birbiriyle karşı-laştırılmıştır ve sonuçlar değerlendirilmiştir.

The Kazakh Khanate in the Period of Yesim Khan in Folklore Resources (1598-1645)

Kazakh Khanate, which competed against Ebu’l-Hayr Khan and Nogay Orda, was established instead of Ak Orda which ruled in vast Euroasian region between 1465-1466. As in every state, the Kazakh Khanate has periods of maturation, development, integration, strengthening, weakening and fragmentation. Among them, the period of power established by Yesim Han is important in Kazakh history. At the end of the 16th century and the first half of the 17th century, the administration system of the Khazak Khanate was fragmented based on tribalism. On the one hand, there was Tursun-khan, who “drank the blood” of his people for his own interests, on the other hand, the Kalmyks (Zhungar, Oirat), who attacked the Kazakh lands and also there was the Bukhara Khanate, which pursued a policy of robbery on the banks of the Syr Darya. In this period, Yesim Khan fought to consolidate all the Kazakh tribes, at the same time to expand their territory and tried to establish a Kazakh national state connected to the center. His struggle turned into a legend among the Kazakh people. In this work we have dealt with the political and cultural life of the folklore sources of the Yesim Khan period Kazakh dynasty, its efforts to unify the Kazakh people, and resistance to the Kalmuk attacks through civil wars. Yesim Khan’s struggle for power, the folklore resources of the Kazakhs living in China, 100 volumes of “Batırlar Jırı”, the sources of the present-day researchers. Most of the relevant information is based on Kazakh and Russian resources. These resources have been compared with each other and results have been evaluated.

PDF

___

Abuseitova M.H. Kazakhskoye Hanstvo vo Vtoroy Polovine XVI Veka. Alma-Ata. 1985.
Amanjolov K. Qazaqstannıñ Äskeri Tarihı (B.z.d. VI ğ. Büginge deyin): Oqu Quralı, Almatı: Bi-lim. 1999.
Babalar Sözi: Jüz Tomdıq. Tom 32, Şecirelik Dastandar. Astana: “Foliant”. 2006.
Eñsegey Boylı Er Esim. Babalar Sözi: Jüz Tomdyq. Astana: “Foliant”, T.56. Tarihi Jır-lar. 2009.
Galiyev V.Z. Han Djangir i Orbulakskaya Bitva. Almatı: Gılım. 1998.
Hasenov Â. Qazak Tarihınıñ Bes Jıldıq Bayanı. Almatı: Mektep. 1996.
İstoriya Kazakhskoy SSR. S Drevneyşih Vrem-yon do Naşıh Dney. T.2. Alma-Ata. 1979.
Kartaeva T., Dautbekova M. Kazak Halkının Geleneksel Hukukunda Cezalandırma Şekil-leri. Millî Folklor 111, (Güz 2016): 193-207.
Kärîbayev B.B. Qazaq Handığınıñ Qurıluı. Qa-zaq Tarihı, № 4. 1995.
Materialı po İstorii Kazahskih Hanstv XV-XVIII Vekov: (İzvleçeniya iz Persidskih i Tyurkskih Soçineniy). Alma-Ata. 1969.
Materialı po İstorii Russko-Mongol’skih Otnoşeniy. Russko-Mongol’skiye Otnoşeniya. Sbor-nik Dokumentov. Moskova. 1959.
Omarbekov T. Uly Dalanıñ Dara Tulğalary: Qa-zaq Handary. Almaty: “Eksklyuziv”. 2015 Omarbek T. Qazaqtıñ Qazîrgî Jerî Qasım Han Men Esim Handan Qalğan. Juldızdar Otbası
– Añız Adam, № 18(126). 2015
Sızdıkova R., Qoygeldiyev M.Q. Qıdırgali Jalayiri Jäne Onıñ Jılnamalar Jinağı. Almatı. 1991.
Sultanov T.İ. Podnyatıye na Beloy Koşme. Po-tomki Çingiz Hana. Almatı: “Dayk Press”. 2001.
Şapıraştı Qazıbek Bek Tauasaruly. Tüp-Tuqıyannan Özime Şeyin. Şejire, Estelik. Al-maty: “Jalyn Baspasy”. JŞS. 2008.
Qazaqstan Ulltıq Ensiklopediya. 3 Tom, Bas Re-daktor A. Nısanbayev. Almatı. 2001.
Qazaq Âdebiyetiniñ Tarihı. 3 – Tom (XV-XVIII Ğasır Qazaq Âdebiyetiniñ Tarihı). Almatı: Ğılım. 2000.
Qudayberdiulı Ş. Türik, Qırğız-Qazaq Häm Han-dar Şejiresi. Almatı: Foliant Baspası. 2008.