Saltuknâme’nin geçiş dönemleri açısından değerlendirilmesi

n derlenerek hazırlanan Saltuknâme’de Sarı Saltuk’un Ankabil adlı atı ve tahta kılıcıyla, yerin altı ve üstünde gösterdiği kahramanlıklar anlatılmıştır. Ayrıca Nasreddin Hoca, Dede Korkut, Cengiz Han, Timur, Alaadin Keykubat, Ertuğrul Gazi, Osman Gazi Yıldırım Beyazıt, Sultan Mehmet, Cem Sultan, vb. pek çok tarihi şahsiyetle ilgili bilgiler de yine Saltuknâme’de bulunmaktadır. Folklorik bir terim olan geçiş dönemleri; doğum, evlenme ve ölüm âdetlerini içine alır. Ne yazık ki Cumhuriyet döne- minde folklorun sözlü kaynakları araştırılırken, yazılı kaynaklarından olan Saltuknâme üzerinde bu yönüyle durulmamıştır. Saltuknâme’de evlenme âdetleriyle ilgili iki kavram gözden kaçmamaktadır. Bu kavramlardan birincisi kalındır. Kız kendisiyle evlenmek isteyen gençten kalın olarak huma kuşu, sığırcık suyu, gevher-i şebçerağ’ı istemektedir. Konuyla ilgili ikinci kavram beşük kürtmesidir. Doğum âdetleriyle ilgili bilgi ise; Edirne’de bulunan Ak Cami’ye konulan asmani yeşim taşıdır ki, onun olduğu yere yıldırım düşmez, çocuğu olamayan kankı avrat ol taşı yalasa oğlana hamile kalurdı cümlesinde yatmaktadır. Ölüm adetlerinde Server’in yidi ve kırk gün yas tutmasından söz edilmektedir. Makalede, evlenme, doğum ve ölüm âdetlerinde karşılaşılan hususlar değişik kaynaklardan yararlanılarak değer- lendirilecektir. Bu makalenin yardımıyla Saltuknâme, geçiş dönemleri açısından incelenme fırsatı bul- muş olacaktır. Böylece daha önce Hacı Bektaş Veli Velâyetnamesi ve Danişment Ahmet Gazi destanında konuyla ilgili yapılan çalışmalara bir yenisi daha eklenecektir.

Evaluation of saltuknâme with regard to rites of passage

Within Saltukname, which was prepared by Ebu’ul Hayr-ı Rumi with the order from Cem Sul- tan and compiled through the oral sources in seven years (1473-1481), the heroic deeds of Sarı Saltuk (Yellow/Blonde Saltuk) which he achieved with his horse Ankabil and his wooden sword is represented. Furthermore, it is also possible to find information about historic characters such as Nasreddin Hoca, Dede Korkut, Cengiz Han, Timur, Alaadin Keykubat, Ertuğrul Gazi, Osman Gazi Yıldırım Beyazıt, Sul- tan Mehmet and Cem Sultan in Saltuknâme. The rites of passage, which is a folkloric term includes the birth, marriage and death customs. Unfortunately, during the Republic period, while the oral sources of folklore were being researched, one of the written sources, Sâltukname, was not taken into account in this respect. Within Saltukname, two concepts regarding the marriage customs are noteworthy. The first of these is kalın (leave). The bride asks the young man who wants to marry her huma kuşu, sığırcık suyu, and gevher-i şebçerağ as kalın. The second concept is beşük kürtmesi (betrothal in the cradel). The information about the birth customs is the one found regarding the asmani yeşim taşı (light blue jade stone), whose grounds do not receive lightning bolts, placed in Ak Cami (White Mosque) located in Edirne, lies in the sentence kankı avrat ol taşı yalasa oğlana hamile kalurdı (when an infertile woman licks that stone, she gets pregnant for a boy). In death customs, Server’s yidi ve kırk gün (seven and forty days) mourning is mentioned. In this article, the matters noticed in marriage, birth and death customs will be evaluated using various sources. With the help of this study, Saltuknâme will have the chance to be studied from the point of rites of passage. Thus, we have the opportunity of enlarging this topic by a third study in addition to the previous ones carried out on Hacı Bektaş Veli Velâyetnamesi and Danişment Ahmet Gazi legend.

PDF

___

Akalın, Şükrü Haluk (1988), Ebü’l-Hayr-ı Rûmî / Saltuk-name II, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
Akalın, Şükrü Haluk (1990), Ebü’l-Hayr-ı Rûmî / Saltuk-name III, Ankara: Kültür Bakanlı- ğı Yayınları.
Alptekin, Ali Berat (2005), “Batı Türkleri Destan ve Hikâyelerinde Alp Tipi Evlilik”, TİKA I. Uluslar arası Türkoloji Sempozyumu, Sim- feropol. Alptekin, Ali Berat (2011), Halk Bilimi Araştır- maları, Ankara: Akçağ Yayınları.
Atalay, Besim (1999), Divanü Lûgâti-it Türk III, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Boratav, Pertev Naili (2003), 100 (Yüz) Soruda Türk Folkloru, İstanbul: Koç Kültür Sanat ve Tasarım Hizmetleri. Duran, Hamiye (1995), “Hâcı Bektâş-ı Velî Velâyet-nâmesi ve Velâyet-nâme’de Geçen Kerâmet Motifleri”, Ankara. (Gazi Üniversi- tesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi).
Duran, Hamiye (2007), Velâyetnâme, Ankara: Türk Diyanet Vakfı Yayınları.
Duran, Hamiye-Dursun Gümüşoğlu (2010), Hünkâr Hacı Bektaş Velî Velâyetnâmesi, Ankara: Gazi Üniversitesi Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Merkezi Yayın- ları Araştırma Dizisi.
Erdi, Seçkin-Serap Tuğba Yurteser, (2005), Dîvânü Lugâti’t-Türk, İstanbul: Kabalcı Ya- yınları.
Ergin, Muharrem (1994), Dede Korkut Kitabı I (Giriş-Metin-Faksimile), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Genç, Reşat (Aralık 1990),“XI. Yüzyılda Türkler- de Evlenme”, Türk Yurdu, (40).
Gökyay, Orhan Şaik (2006), Dedem Korkudun Kitabı, İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
Kalafat, Yaşar Kaya (1992), “Eski Türk İnanç- larının Kars Yöresindeki İzleri”, IV. Millet- lerarası Türk Halk Kültürü Kongresi Bildi- rileri IV. Cilt Gelenek, Görenek ve İnançlar, Ankara. Kırbıyık, Mehmet (2007), “Bazı XVI. Yüzyıl Di- vanlarında Kıymetli Taşlar”, Selçuk Üniver- sitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Dergisi, (18), 61-75.
Koşay, Hamit Zübeyr (1944), Türkiye Türk Dü- ğünleri Üzerine Mukayeseli Malzeme, Anka- ra: Maarif Matbaası. Köse, Nerin (2000), Kazak Düğünü, Ankara: Mil- li Folklor Yayınları.
Köse, Nerin (2001), Kazakların Gelenek-Göre- nekleri ile İnanç ve Pratikleri (Ata Mirasın- Gerçek Hazinen), Ankara: Milli Folklor Ya- yınları.
Levend, Agâh Sırrı (1980), Divan Edebiyatı / Ke- limeler ve Remizler Mazmunlar ve Mefhum- lar, İstanbul: Enderun Yayınları. M. Zeki (1933), “İlk Gençlik Âdetleri”, Halk Bil- gisi Haberleri, 3 (26).
Makas, Zeynelâbidin-Yaşar Kalafat, (?), Karşı- laştırmalı Türk Halk İnançları, Samsun. Ögel, Bahaeddin (1979), Türk Kültürünün Geliş- me Çağları, Ankara: 161-188: Kömen Yayın- ları. Ögel, Bahaeddin (1982), “Türklerde Kalın ve Baş- lık”, II. Milletlerarası Türk Folklor Kongre- si Bildirileri / IV. Cilt: Gelenek-Görenek ve İnançlar, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayın- ları.
Ögel, Bahaeddin (1989), Türk Mitolojisi / Kay- nakları ve Açıklamaları ile Destanlar, Anka- ra: Türk Tarih Kurumu Yayınları. Pala, İskender (1999), Ansiklopedik Divân Şiiri Sözlüğü, İstanbul: Ötüken Yayınları. Petekçi, Ahmet (Ekim 1952), “Bozkır Köylerinde Yeynilik, Saçkesme ve Beşik Kertme”, 2 (39), Türk Folklor Araştırmaları: 622. Tanyu, Hikmet (1987), Türklerde Taşla İlgili İnançlar, Ankara: Kültür ve Turizm Bakan- lığı Yayınları.