Gelenek, aktarma, dönüşüm ve kültür endüstrisi bağlamında nazar ve nazar boncuğu

Somut olmayan kültürel miras (SOKÜM)’ın korunmasında nesne merkezli bir bakış açısı yerine, kültürel üretim sürecinin gerçekleşmesinde rol oynayan geleneğe önem verilmiştir. Bir somut olmayan kültürel miras unsuru olarak nazar boncuğu, kökleri şamanizme uzanan nazarla ilgili inanç, uygula- ma ve sözlü kültür unsurlarının özelleştiği bir nesnedir. Bu inanç ve uygulamalara bağlı olarak özel bir kullanım alanına da sahiptir. Nazar boncuğu, kendine ait şekli, rengi ve yapısı ve ustadan çırağa aktarılan üretim tekniği bakımından da bir geleneğe sahiptir. Nazarla ilgili inançlar ve üretimle ilgili gelenekler çerçevesinde ele alınan nazar boncuğu, bugün geleneksel şekilde üretilmekte, aktarılmakta ve yaşatılmaktadır. Yaşayan İnsan Hazinesi (YİH) seçilen nazar boncuğu ustası Mahmut Sür; nazar boncuğu üretimindeki geleneksel yapıyı koruyarak; teknik, şekil ve renk bakımından nazar boncuğu- nu, temsil ve sunum bakımından da boncuk ocağını güncellemiş bir ustadır. Mahmut Sür, nazar bon- cuğunun şekli, rengi ve sunumunda yaptığı güncellemelerle kültür endüstrisi noktasında nazar bon- cuğuna yeni kullanım alanları oluşturmuş bir ustadır. Bu ustanın etkisiyle bugün uluslararası alanda Türkiye’yi temsil eden bir sembol olan nazar boncuğu, inanç merkezli kullanım alanı yanında kültür endüstrisinin pek çok alanında talep edilen bir nesne hâline gelmiştir. Bu makalede nazar boncuğu gelenek, aktarma, dönüşüm ve kültür endüstrisi kavramları çerçevesinde, Yaşayan İnsan Hazinesi seçilen nazar boncuğu ustası Mahmut Sür ve üretimi örneğinde geleneğin güncellenmesi tartışılmıştır.

PDF

___

Acıpayamlı, Orhan. “Anadolu’da Nazarla İlgili âdet ve İnanmalar”. Ankara Üniversitesi DTCF Dergisi 1-2, (1962):1-40. Aksoy, Ömer Asım. Deyimler Sözlüğü. C. II, An- kara: TDK, 1984. Boratav, Pertev Naili. 100 Soruda Türk Folklo- ru. İstanbul: Gerçek Yay. 1997. Çıplak, Nilgün. “Halk Kültüründe Nazar ve Nazarlık İnancı ve Bunlara Bağlı Uygula- malar”. Türklük Bilimi Araştırmaları, 15, (2004):103-125. Dundes, Alan. “Wet and Dry, the Evil Eye: An Essay in Indo-European and Semitic Worl- dview.” İnterpreting Folklore. Bloomington: Indiana Univ. Press, 1980: 93-133; The Evil Eye A Casebook. Ed. A. Dundes. New York: Garland Publishing, (1981): 257-312 (http:// iscte.pt/~fgvs/Dundes%20Wet.pdf). Ekici, Metin. “Geleneksel Kültürü Güncellemek Üzerine Bir Değerlendirme.” Millî Folklor 80, (Kış 2008): 33-38. Eliade, Mircea. Şamanizm. Çev. İ. Birkan. İstan- bul: İmge, 2006. Gürkan, Sime Leyla. “Nazar”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. C. 32. Ankara: TDV Yayınları, 2006:443-44. http://aregem.kulturturizm.gov.tr/TR,12929/ yasayan-insan-hazineleri-ulusal-envanteri. html Erişim tarihi [14Aralık 2013]. http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_ gts&arama=gts&guid=TDK. GTS.52d53aa76384f7.69686660 “Nazar.” Güncel Türkçe Sözlük. Erişim tarihi: [14. Aralık.2013]. http://www.unesco.org.tr/dokumanlar/somut_ol- mayan_km/UNESCOYIH.pdf Erişim tarihi: [14.Aralık.2013]. İnan, Abdülkadir. “Divanü Lûgat-İt-Türk’te Şa- manizme Ait Kelimeler”. Makaleler ve İnce- lemeler. C. 2, Ankara: TTK (1991):317-321. Kahraman, Oğuz. “Kemalpaşa’da (İzmir) Göz Boncukçuluğu”. Kemalpaşa Kültür ve Çev- re Sempozyumu (3-5 Haziran 1999). İzmir: Meta Basım, 1999:517-524. Kalafat, Yaşar. “Gök Tanrı İnancından Günümü- ze Kadar Efsunlama “Tu-tu-tu” lama Uygu- lamaları.” II. Uluslararası Karacaoğlan ve Çukurova Halk Kültürü Sempozyumu Bil- dirileri, Adana (20 –24 Kasım 1991) Adana (1993): 271–286 http://turkoloji.cu.edu.tr/ CUKUROVA/sempozyum/semp_2/kalafat. pdf Erişim tarihi: [14.Aralık.2013]. Kasapoğlu Akyol, Pınar. “Türkiye’nin Yaşayan İnsan Hazineleri Programı”. Somut Olma- yan Kültürel Mirasın Geleceği Türkiye Dene- yimi. Ed. Ö. Oğuz, E. Ölçer Özünel, S. Gür- çayır Teke. Ankara: UNESCO Türkiye Milli Komisyonu, Grafiker Yay. (2013): 83-89. Kayabaşı, Nuran, Ayşem Yanar. “Türk El Sanat- larında Kullanılan Nazar Motifleri ve Alevi- lerde Nazar İnancı”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi 65, (2013): 169-184. Kazan, Şevki. “Klasik Türk Şiirinde Nazar Göz Değmesi”. Millî Folklor 68, (Kış 2005): 168- 179. Kelimbetov, Nemat. Hasetlik. Akt. Abduvahap Kara, İstanbul: Artus Basım, 2011. Koşay, Hamit Zübeyr. “Etnoğrafya Müzesindeki Nazarlık, Muska ve Hamailler”. Türk Etnoğ- rafya Dergisi, 1, (1956): 86-90. http://www. envanter.gov.tr/files/belge/TED1_0006.pdf Erişim tarihi: [14.Aralık.2013]. Küçükerman, Önder. “Anadolu Mirasında 3000 Yıllık Tasarım, Sanayi ve Ustalık Öyküsü Göz Boncuğu”. Nazar Boncuğu. Ed. D. Çevik, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı yayın- ları, 2010. “Mahmut Sür-Nazar Boncuğu Ustası”. Gelenek- ten Geleceğe Türkiye’de Somut Olmayan Kül- türel Miras. Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, (2013): 213-214. Oğuz, M. Öcal. “Folklor ve Kültürel Mekân”. Millî Folklor 76. (Kış 2007): 30-32. Oğuz, M. Öcal. “UNESCO ve Geleneğin Ustala- rı”. Milî Folklor 77, (Bahar 2008): 5-10. Oğuz, M. Öcal. Somut Olmayan Kültürel Miras Nedir? Ankara: Geleneksel Yay., 2009. Öcalan, Fatma Zeynep. Günümüzde Nazarlık: Formları, Kullanım Alanları ve İşlevler. Ya- yımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Ankara: Hacettepe Üniversitesi, 2010. Ölçer Özünel, Evrim. “Kültür Turizminde ‘Yö- resel’ ve ‘Otantik’ Olanı Sorgulamak ve Tüketilmiş Mekânları Yeniden Üretmek Üzerine”. Turkish Studies - International Pe- riodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic: 6/4, (Sonbahar 2011):255-262. Örnek, Sedat Veyis. 100 Soruda İlkellerde Din, Büyü, Sanat, Efsane. İstanbul: Gerçek Yayı- nevi, 2000. Örnek, Sedat Veyis. Sivas ve Çevresinde hayatın Çeşitli Safhalarıyla İlgili Batıl İnançların ve Büyüsel İşlemlerin Etnolojik Tetkiki. Anka- ra: Ankara Üniversitesi Basımevi, 1966. Özdemir, Nebi. “Kültür Ekonomisi ve Endüst- rileri ile Kültürel Miras Yönetimi İlişkisi”. Millî Folklor 84, (Kış 2009):73-86. “Somut Olmayan Kültürel Mirasın Korunması Sözleşmesi”. Çev. Ö. Oğuz, Y. Özay, P. Ta- car. Millî Folklor 65, (Bahar 2005):163-171. Uçkun, Rabia. “Afyonkarahisar’da Nazarla İlgili İnançlar”. VII. Afyonkarahisar Araştırmala- rı Sempozyumu (18-20 Nisan 2005). Ankara: Afyon Belediyesi Yayınları, (2007a):303-314. Uçkun, Rabia. “Balkan Türklerinde Nazar ile İlgili İnanç ve Pratikler”. 14. KIBATEK Ede- biyat Sempozyumu 86-10 Ekim 2007). Chişi- nau: TİKA, (2007b): 257-266. Üçer, Müjgan. “Sivas Yöresinde Nazarlıklar ve Nazarla İlgili İnançlar”. V. Milletlerarası Türk Halk Kültürü Kongresi Bildirileri. An- kara: (1997): 164-179. “Yaşayan İnsan Hazineleri Türkiye Ulusal En- vanteri”. Gelenekten Geleceğe Türkiye’de So- mut Olmayan Kültürel Miras. Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, (2013): 129-130.