Gelenek, gülme ve şaka

Bu makale, “şaka” kavramıyla karşılanan söz, hareket ve oyunların halk bilimiyle olan ilişkisi üzerine yapılan tespit ve değerlendirmeleri içermektedir. Halk bilimi araştırmalarında pek fazla yer almayan şakalar, fıkra ve benzeri türler gibi halkın eğlenmek ve gülmek için kullandıkları söz ve hareketler arasında yer almaktadır. Avrupa ve Amerikan halk bilimi araştırmalarında insanları gül- dürmek için söylenen sözler, yapılan hareketler ve oynanan oyunlar çoğunlukla “prank” veya “practical joke” terimleriyle karşılanırken Türkiye’de ise “şaka” kelimesi öne çıkmaktadır. Şakalar, genellikle geçiş dönemlerinde yapılmaktadır. Bu geçiş, insanların yaşamında olabildiği gibi, mevsimler arasında da olabilir. Düğünler, askerlik ve öğrenciliğin ilk günleri, iş hayatındaki acemilik dönemleri, Hıdrellez kutlamaları, geleneksel sohbet ortamları şakaların yapıldığı zamanlar arasındadır. Modern hayatın hemen her alanında yer alan şaka geleneği, kendi endüstrisini de yaratmıştır. Köyden kente toplumun hemen her kesiminde şaka yaratılmakta ve aktarılmaktadır. Makalede şakayla ilgili malzeme büyük oranda sözlü ve yazılı kaynaklardan elde edilmiştir. Şakanın tanımı, özellikleri, çeşitleri, icra ortamı, şakacılar ve şaka kurbanları gibi bu geleneğin temel elementleri üzerine yapılan değerlendirmelerin sonucunda şakaların gelenekle sıkı bir ilişkiye sahip olduğu, günümüz şartlarında ortaya çıkan yeni iş ve yaşam ortamlarında da kullanıldığı, yapılan şakaların bireylerin topluma veya daha küçük sosyal gruplara katılımını hızlandırdığı, halk yaşamıyla yakın bir ilişkiye sahip şakaların halk bilimi daire- sinde değerlendirilmesi gerektiği sonuçlarına ulaşılmıştır.

Tradition, laugh and joke

This article comprises the identifications and assessments on the relationship between folklore and joke which embraces word, gesture and games. Jokes which aren’t involved much in folklore studi- es are among the words and gestures employed by people so as to have fun and laugh such as anecdotes and the like. While the words, gestures and games to make people laugh mostly correspond to the terms “prank” or “practical joke” in European and American folklore studies, the word “şaka” stands out in Turkey. Jokes are generally made in transition periods. As this transition could take place in people’s lives, it could also be between seasons. Weddings, first days of military service and pupilage, verdancy periods in business life, Hıdrellez / St. George’s Day celebrations and traditional conversation atmosp- here are among the moments of joking. The joke tradition has created its own industry in almost every area of modern life. Joke is created and transmitted in almost every area of society from rural to urban. In this article, materials concerning joke are substantially obtained from oral and written sources. As a result of the assessments on the main elements of this tradition such as definition, characteristics, types and performance setting of joke, jokers and victims of joke, it is concluded that jokes have a strong relationship with tradition; they are used in new work and life settings which emerged in today’s con- ditions; they help individuals speed up their involvement in society and smaller social groups; jokes which have close relationship with folklife should be evaluated in folklore circle.

___

  • Altunel, İbrahim. “Latife”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, cilt: 27, İstanbul, 2003: 109-110.
  • And, Metin. Geleneksel Türk Tiyatrosu. Köy- lü ve Halk Tiyatrosu Gelenekleri, İstanbul: İnkılâp Kitabevi, 1985.
  • Atsız, Nihal. “Koca Ragıp Paşa, Haşmet ve Fitnat Hanım Arasında Şakalar”, Çınaraltı Mecmu- ası, sayı: 3, İstanbul, 23 Ağustos 1941: 5-6.
  • Baudelaire. Gülmenin Özü. çev. İrfan Yalçın, İs- tanbul: İris Yayıncılık, 1997.
  • Bauman, Richard. “Halkbiliminin Farklı Kimliği ve Sosyal Tabanı”. çev. Feridun Çotra, Halk- biliminde Kuramlar ve Yaklaşımlar 2, Anka- ra: Geleneksel Yayınları, 2005: 74-88.
  • Bergson, Henri. Gülme Komiğin Anlamı Üstüne Deneme. çev. Yaşar Avunç, İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 1996.
  • Cebeci, Oğuz. Komik Edebi Türler Parodi, Satir ve İroni. İstanbul: İthaki Yayınları, 2008. Clark, Michael. “Humour and Incongruity”, Phi- losopy. 45(171), Jan. 1970: 20-32.
  • Çamurdan, Esen. Gülmenin Oyunsu Özgürlüğü Geleneksel ve Çağdaş Türk Tiyatrosunda Gülme. İstanbul: Mitos-Boyut Yayınları, 2010. Çelik, Ali. “Trabzon, Bakü, Merv, Kızıl-Orda, Jambıl, Gagauz Düğünlerinde Gelin-Güvey Motifi”, Millî Folklor. 3(24), Kış, 1994: 20-28.
  • Dundes, Alan. “Halk Kimdir”. çev. Metin Ekici. Halkbiliminde Kuramlar ve Yaklaşımlar. Ankara: Millî Folklor Yayınları, 2005: 1-30.
  • Dundes, Alan. “Nisan Aptalı ve Nisan Balığı: Ri- tüel Şakaların Bir Teorisine Doğru”, çev. Ay- sun İmirgi ve Seval Kasımoğlu Ünver, Millî Folklor. 79, 2008: 100-107.
  • Eker, Gülin Öğüt. “Fıkralar”, Türk Dünyası Or- tak Edebiyatı Türk Dünyası Edebiyat Tarihi. Cilt III. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Ta- rih Yüksek Kurumu, Atatürk Kültür Merke- zi Yayınları, 2003: 63-130.
  • Eker, Gülin Öğüt. İnsan Kültür Mizah İnsan- lık Tarihinde Mizahın Serüveni: Felsefî Bir Problem Olan Mizahtan Eğlence Endüst- risinde Tüketim Nesnesi Mizaha. Ankara: Grafiker Yayınları, 2009.
  • Ekici, Metin. Halkbilgisi (Folklor) Derleme ve İnceleme Yöntemleri. Ankara: Geleneksel Yayınları, 2004.
  • Emeksiz, Abdülkadir. Bir İstanbul Kahramanı Bekri Mustafa (İnceleme-Metin). İstanbul: Mühür Kitaplığı, 2010.
  • Eşigül, Esengül. “Cumhuriyet Dönemi Mizahı Üzerinde Değerlendirmeli Bir Bibliyografya Çalışması”. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, İzmir: Ege Üniversitesi, 2002.
  • Feinberg, Leonard. “Mizahın Sırrı”, çev. Ali Çelik-F. Gül Özyazıcıoğlu Koçsoy, Halkbili- minde Kuramlar ve Yaklaşımlar 2. Yayıma Hazırlayanlar: M. Öcal Oğuz-Selcan Gür- çayır, Ankara: Geleneksel Yayıncılık, 2005: 487-502.
  • Georges, Robert A. ve Jones, Michael Owen. Folkloristics: An Introduction, Bloomington and Indianapolis: Indiana University Press, 1995.
  • Güngör, Erol. Kelâmî Sahada Estetik Yapı Orga- nizasyonu. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 1999. Hafız, Nimetullah. “Balkan Türklerinde Nevruz ve Bahar Bayramı”, Türk Dünyası Nevruz Ansiklopedisi. Ankara: Atatürk Kültür Mer- kezi Başkanlığı Yayınları, 2004: 255-257.
  • Harlow, Ilana. “Creating Stuations: Practical Jokes and the Revival of the Dead in Irish Tradition”, The Journal of American Folklo- re. 110(436), Spring, 1997: 140-168.
  • McCarl, Robert. “Occupational Folklore”, Folk Groups and Folklore Genres An Introduction. Logon-Utah: Utah State University Press, 1986: 71-89.
  • Morreall, John. Gülmeyi Ciddiye Almak. çev. Ku- bilay Aysever ve Şenay Soyer, İstanbul: İris Yayıncılık, 1997.
  • Morreall, John. “Gülmede Yeni Bir Teori”, çev. Metin Ekici, Halkbiliminde Kuramlar ve Yaklaşımlar. Ankara: Milli Folklor Yayınla- rı, 2003: 407-436.
  • Oğuz, Öcal ve Seval Kasımoğlu. Türkiye’de 2005 Yılında Yaşayan Geleneksel Kutlamalar, Ankara: Gazi Üniversitesi Türk Halkbilimi Araştırma ve Uygulama Merkezi Yayını, 2005.
  • Özdemir, Nebi. Medya Kültür ve Edebiyat. Anka- ra: Geleneksel Yayıncılık, 2008. Sanders, Barry. Kahkahanın Zaferi Yıkıcı Tarih Olarak Gülme. çev. Kemal Atakay, İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2001.
  • Sims, Martha C. ve Martine Stephens. Living Folklore: An Introduction to the Study of Pe- ople and their Traditions. Logan-Utah: Utah State University Press, 2005.
  • Smith, Moira (1990). “Jokes and Practical Jo- kes”, The Emergence of Folklore in Everyday Life. Ed. George H. Schoemaker, Blooming- ton, Indiana: Trickster Press, 73-82.
  • Smith, Moira. “Prank”, American Folklore An Encyclopedia. Ed. Jan Harold Brunvand, New York&London: Garland Publishing Inc., 1996: 1232-1235. Toelken, Barre. The Dynamics of Folklore. Lo- gan, Utah: Utah State University Press, 1996.
  • Tuleja, Tad. “April Fools’ Day”, American Folk- lore An Encyclopedia. Ed.: Jan Harold Brun- vand, New York&London: Garland Publis- hing Inc., 1996: 77-78.
  • Türkçe Sözlük, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayın- ları, 2005. Türkmen, Fikret. Nasreddin Hoca Latifelerinin Şerhi (Burhaniye Tercümesi). İzmir: Akade- mi Kitabevi, 1999.
  • Türkmen, Fikret. “Gülme Teorileri ve Bursa Yö- resi Yörük Fıkralarının Analizi”, Bursa Halk Kültürü I. Bursa Halk Kültürü Sempozyumu (4-6 Nisan 2002) Bildiri Kitabı. Cilt 2, Bursa, 2002: 367-375.