Türk dünyası efsanelerinde ayı tasavvurunun değişim ve dönüşümü

Türk mitolojisinde bazı hayvanlar kutsal semboller olarak düşünülmüştür. Türk boyları yaşa- dıkları coğrafyada karşılaştıkları ve belli özellikleriyle dikkat çeken bazı hayvanlara mitik düşünce ve tasavvurlarında yer vermiştir. Bu tasavvurlar aracılığıyla da bu hayvanların etrafında zamanla bir kült teşekkül ettirmiş ve destan, masal ve efsane gibi bazı sözlü kültür ürünlerinde bu hayvanlara ayrıntılı olarak yer vermişlerdir. Türk boylarının mitik tasavvurlarında sıklıkla yer alan hayvanlar- dan kurt, at ve kartal sözlü kültür ürünlerinde genellikle olumlu özellikleriyle, ayı ise bazen olumlu bazen olumsuz özellikleriyle yer almıştır. Ayı, Sibirya’da yaşayan Türk boylarının mitik tasavvur ve anlatmalarında genellikle olumlu bir şekilde yer alırken İslamiyet’in etkisi altındaki Orta Asya ve Orta Doğu’da yaşayan Türk boylarının tasavvurlarında ve anlatmalarında çoğunlukla olumsuz bir şekilde görülmektedir. Bu makalede Türk boylarının yaşadığı çeşitli coğrafi alanlardan derlenen efsanelerde ayının hangi özellikleriyle yer aldığı incelenmiştir. İlk olarak çeşitli kültürlerin mitolojilerinde ayıya yer veriş biçimleri ve Türk mitolojisinde ayının nasıl bir kült haline getirildiği hakkında genel bilgi verilmiş, daha sonra, ayının yayınlanmış Türk dünyası efsanelerinde olumlu veya olumsuz biçimde yer alışı tespit edilmiştir. Makalemizin sonuç kısmında, efsanelerden hareketle yapılan bu tespitler Türk mitik düşüncesinden elde edilen verilerle ilişkilendirilerek, ayının eski ve yeni düşünce sistemimizdeki yeri ve anlamı, değişim ve dönüşümü hakkında ayrıntılı bir değerlendirme yapılmıştır.

PDF

___

Alpaslan, İsmet. Ağrı Efsaneleri. İzmir: Birleşik Matbaacılık, 2010. Alptekin, Ali Berat. Fırat Havzası Efsaneleri. Antakya: Kültür Ofset Basımevi, 1993. Atnur, Gülhan. Başkurt ve Tatar Efsaneleri Üze- rine Karşılaştırmalı Motif Çalışması. Erzu- rum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı, (Yayımlanmamış Doktora Tezi) 2002. Clauson, Gerard. An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford University Press, 1972, “adıg” maddesi. Hançerlioğlu, Orhan. Dünya İnançları Sözlüğü. 5.Basım. İstanbul: Phoenix Yayınevi, 2010, “ayı” maddesi. Eren, Hasan., Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü. Ankara, 1999, “ayı” maddesi. Bayat, Fuzuli. Türk Mitolojik Sistemi II (Kutsal Dişi-Mitolojik Ana, Umay Paradigmasında İlkel Mitolojik Kategoriler-İyeler ve Demo- noloji). 2. Basım. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2012. Bazancir, Recai. Bingöl Efsaneleri. Van: Yüzün- cü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Türk Halk Edebiyatı Bilim Dalı, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi) 2010. Balys, Jonas.. Funk& Wagnalls Standart Dic- tionary of Folklore, Mythology and Legend. Ed. Maria Leach. New York: Harper&Row, 1984. s.124 Boratav, Pertev Naili. Türk Mitolojisi: Oğuzla- rın-Anadolu, Azerbaycan ve Türkmenistan Türklerinin Mitolojisi. Çev. Recep Özbay. Ankara: BilgeSu Yayıncılık, 2012. Çıblak, Nilgün. İçel Efsaneleri Üzerine Bir Araş- tırma (İnceleme-Metinler). Adana: Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, (Yayımlan- mamış Yüksek Lisans Tezi) 1995. Çoruhlu, Yaşar. Türk Mitolojisinin Anahatları. 4.Basım. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2011. Dıykanbayeva, Aygerim. Kırgız Efsaneleri Üze- rine Bir Araştırma (İnceleme-Metin). İzmir: Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dünyası Araştırmaları Enstitüsü Türk Halk Bilimi Anabilim Dalı, (Yayımlanmamış Doktora Tezi) 2004. Dönmez Fedakar, Pınar. Karakalpak Efsaneleri (İnceleme-Metinler). İzmir: Ege Üniversitesi Türk Dünyası Araştırmaları Enstitüsü Türk Halk Bilimi Anabilim Dalı, (Yayımlanmamış Doktora Tezi) 2008. Duranlı, Muvaffak. Yakut Efsaneleri. İzmir: Ege Üniversitesi Türk Dünyası Araştırmaları Enstitüsü Türk Halk Bilimi Anabilim Dalı, (Yayımlanmamış Doktora Tezi) 2004. Dyrenkova, N.P. “Bear Worship Among Turkish Tribes of Siberia”. Proceedings The 23th In- ternational Congress of Americanists. Lan- caster, 1930. ss.410-430. Ekici, Metin. “Türk Sözlü Geleneğinde Anlatı- cılar ve Anlatmalar Arasındaki İlişkiye Art Zamanlı (Diyakronik) ve Eş Zamanlı (Senk- ronik) Bir Bakış”. Prof. Dr. Fikret Türkmen Armağanı. İzmir: Kanyılmaz Matbaası, 2005. ss.225-230. Eliade, Mircea. Dinler Tarihine Giriş. 2.Basım. Çev. Lale Arslan. İstanbul: Kabalcı Yayıne- vi, 2009. Ergun, Metin. Türk Dünyası Efsanelerinde De- ğişme Motifi. II.Cilt. Ankara: TDK, 1997. Erol, Mehmet. Taşeli Platosu Efsaneleri. Kayse- ri: Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Ens- titüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Türk Halk Edebiyatı Bilim Dalı (Yayımlan- mamış Yüksek Lisans Tezi) 1996. Görkem, İsmail. Elazığ Efsaneleri (İnceleme-Me- tinler). Elazığ: Manas Yayıncılık, 2006. Janhunen, Juha. “Tracing the Bear Myth in Northeast Asia”. Acta Slavica Japonica. Vo- lume 20, 2003. ss. 1-24. Korkmaz, Esat. Eski Türk İnançları ve Şama- nizm Terimleri Sözlüğü. 2.Basım. İstanbul: Anahtar Kitaplar Yayınevi, 2008. Ivanov, V.V. V.N.Taporov.. Mifı Narodovmira. Tom II. Moskova: Olimp. 2000, ss. 128-130. “medved” maddesi. Encyclopédie Des Symboles. Ed. Michel Cazena- ve. Paris: Le Livre De Poche, 1999. ss. 489- 492. “ours” maddesi. Ögel, Bahaeddin. Türk Mitolojisi (Kaynakları ve Açıklamaları ile Destanlar). 1.Cilt. 2.Baskı. Ankara: TTK, 1993. Öger, Adem. Uygur Efsaneleri Üzerinde Bir Araştırma (İnceleme-Metinler). İzmir: Ege Üniversitesi Türk Dünyası Araştırmaları Enstitüsü Türk Halk Bilimi Anabilim Dalı, (Yayımlanmamış Doktora Tezi) 2012. Örnek, Sedat Veyis. 100 Soruda İlkellerde Din, Büyü, Sanat ve Efsane. 3.Baskı. İstanbul: Gerçek Yayınevi, 1995. Özen, Kutlu. Sivas Efsaneleri. Sivas: Dilek Ofset Matbaacılık, 2011. Roux, Jean-Paul. “Hayvanlar: Türk ve Moğol Dinlerinde Öncelikleri. Kavimsel Mitler ve Av Ritleri.” Antik Dünya ve Geleneksel Toplumlarda Dinler ve Mitolojiler Sözlüğü. 1.Cilt. Yön. Yves Bonnefoy. Haz. Levent Yıl- maz. Çev. Gönül Yılmaz. Ankara: Dost Kita- bevi Yayınları, 2000. ss. 377-381. ---. Orta Asya’da Kutsal Bitkiler ve Hayvanlar. Çev. Aykut Kazancıgil-Lale Arslan. İstan- bul: Kabalcı Yayınevi, 2005. Sancak, Nuriye. Mardin Efsaneleri. Sakarya: Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Ens- titüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Halk Bilimi Bilim Dalı, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi) 2008. Yıldırım Yağbasan, Kudret. Malatya Efsaneleri. Malatya: Malatya Kitaplığı Yayınları, 2013.