ORTA ASYA'DAN ANADOLU'YA TÜRK KÜLTÜRÜNDE GEYİK KÜLTÜ

Anadolu halk kültüründeki geyik kültü, Türklerin Orta Asyadan Anadoluya getirdikleri önemli değerlerden biridir. Bu gün Anadoluda geyiği kutsallaştıran pek çok efsane ve hikâye bulunmakta hatta geyik modern edebiyata ve sanata da ilham kaynağı olmaya devam etmektedir. Geyiğin kültü- rümüzdeki bu denli önemli olmasında onun antik çağlarda Türk kozmolojisinde Ağaç Ana ile birlikte yaratıcı tanrıça ve soyun ata-anası olarak görülmesi gibi daha pek çok önemli değerler yüklenen bir hayvan olmasının büyük rolü olmuştur. Orta Asya Türk toplumları zamanla sosyo-kültürel ve siyasal değişimler geçirmesiyle birlikte, geyik eski önemini yitirmiştir. Kurt, at, yırtıcı kuşlar devlet erki ile özdeşleştirilip liderlere yol göstericilik ve yardım ederken, geyiğin kutsallığı ikinci planda kalmış, an- cak geyik, toplumun daha alt katmanlarında önemini korumaya devam etmiştir. Geyiğin tanrılara, kahramanlara, İslamiyetin kabul edilmesinden sonra evliyalara ve yardıma muhtaç insanlara hizmet ve/veya yardım ettiğine; onları koruyup beslediğine inanılmış ve bu konu ile ilgili pek çok hikâye ve efsane anlatılmıştır. Geyiğin dini hikâyelerde özellikle evliya kültü içinde yer alması, onun halkın nazarındaki kutsiyetini pekiştirmiştir. Toplumlar sosyo-kültürel yapıları değiştikçe, pek çok inanış ve değerlerini terk ederler. Türk toplumunda da bu tür süreçler yaşamasına rağmen ve geyiğin neslinin tükenmeye yüz tutmasına rağmen onun hâlâ kutsal olduğuna inanılması geyiği farklı bir yere koy- maktadır. Bu yazıda bu konu karşılaştırmalı bir açıdan ve tarihsel süreç içinde geçirdiği değişimler çerçevesinde incelenecektir.

Deer Cult in Turkish Culture from Central Asia to Anatolia

ABSTRACT The Deer cult in Anatolian folk culture is one of the most important values which Turks brought from the Central Asia. Today in Turkey, there are many legends and stories sanctifying deer and deer continues to inspire the modern literature and art. Deer with mother-tree was seen creator Goddess and source of life or ancestor of clan or family in Turkish cosmology. These ancient beliefs have made deer cult important in Turkish culture. In a time with the social and cultural transformations of the Turkish societies of Central Asia, deer lost its importance in belief system and culture. While wolf, horse and raptorials were being identified with political power, sacredness of deer was of secondary importance. However it kept its importance among the lower layers of these societies. After the conver- sion to Islam, it was believed that deer served and/or helped to the saints and people in need. After taking place in religious stories especially being involved in the cult of saints, deer cult consolidated its sacredness in the eyes of public. Societies changed their many beliefs and values after changing their social and cultural structures. Turkish societies also changed but sacredness of deer has been living in the memoirs of the Turkish societies in general. This put deer cult in a specific place in the Turkish culture. These matters about deer cult in Turkish culture are examined from a historical perspective and in terms of comparative method. Key Words

PDF

___

KAYNAKLAR
Atnur, Gülhan. Kozı Körpeş ile Bayan Sulu Destanında Geyik Motifi. TEAD 28 (2005): 213-222.
Aytaş, Gıyasettin. Türk Kültür ve Edebiyatın- da Geyik Motifi ve Haza Destan-ı Geyik. Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi 11(Kış 1999):161-170.
Bayat, Fuzuli. Ana Hatlarıyla Türk Şamanlığı. İstanbul: Ötüken Yay, 2006.
Çağatay, Saadet. Türk Halk Edebiyatında Ge- yiğe Dair Bazı Motifler. Türk Dili Araştır- maları Yıllığı. Ankara: (Yy) 1956: 153-177.
Çelik, Ali. Trabzon-Şalpazarı Çepni Kültürü. Trabzon: Trabzon Valiliği İl Kültür Müdür- lüğü Yay. 1999.
Çobanoğlu, Özkul. Türk Dünyası Edebiyatı Ta- rihi I. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Baş- kanlığı, 2001.
Çolak, Faruk. Gök Keçinin Püsküllü Oğlağı ol- mak Deyiminin Mitolojik Değerlendirmesi. Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi 19 (Güz 2008):193-204.
Çoruk, Şükrü. II. Meşrutiyetin Geyik Muhab- beti. Geyik Kitabı. Der: E. G. Naskali, E. Demir. 57-64. İstanbul: Kitabevi Yay. 2013.
Demir, Erkan. Türkülerde Geyik. Geyik Kitabı. Der: E. G. Naskali, E. Demir. 141-175. İstan- bul: Kitabevi Yay. 2013.
Ergin, Muharrem. Dede Korkut Kitabı. İstanbul: MEB Devlet Kitapları (1000 Temel Eser), 1969.
Esin, Emel. İslamiyetten Önceki Türk Kültür Ta- rihi ve İslama Giriş. İstanbul: İstanbul Ed. Fak. Yay. 1978. . Türklerde Maddi Kültürün Oluşu- mu. İstanbul: Kabalcı Yay. 2003.
Gül, Mehmet. Doğu Karadenizde ve Kırgızistanda Anlatılan Geyik Ana Efsa- nesi Üzerine bir Deneme. Milli Folklor 40 (Kış 1998 ): 41-42.
İnan, Abdülkadir. Makaleler ve İncelemeler I. Ankara: TTK, 1998. İnayet Alimcan. Uygur Kültüründe Geyik. Ge- yik Kitabı. Der: E. G. Naskali, E. Demir. 45- 54. İstanbul: Kitabevi Yay. 2013.
Jacobson, Esther. The Deer Goddess of Ancient Siberia. Leiden: Brill, 1993.
Karadavut, Zekeriya ve Ünsal Yılmaz Yeşildal. Anadolu-Türk Folklorunda Geyik. Millî Folklor 76 ( Sonbahar 2007): 102-112.
Lehmann, Arthur C.ve James E. Myers. Magic, Witchcraft, and Religion: An Anthropological Study of the Supernatural. Calif: Mayfield Pub. Co, 2001.
Ocak, Ahmet Yaşar. Alevi Bektaşi İnançlarının İslam Öncesi Temelleri. İstanbul: İletişim Yay. 2012.
Ögel, Bahaeddin. Türk Mitolojisi (Kaynakları ve Açıklamaları ile Destanlar)I. Ankara: TTK, 2003. . Türk Mitolojisi (Kaynakları ve Açık- lamaları ile Destanlar) I1. Ankara: TTK, 2002.
. Türk Kültür tarihi; Orta Asya kay- nak ve Bulgularına Göre. Ankara: TTK, 1991.
Özcan, Tarık. Tarihî Roman Vadisinde Aytmatovun Beyaz Gemi Adlı Romanının Çözümlenmesi. II. Kayseri ve Yöresi Kültür Sanat ve Edebiyat Bilgi Şöleni 10-12 Nisan. 444-550. Kayseri: Erciyes Üniversitesi Yay. 2006.
Roux, Jean-Paul. Orta Asyada Kutsal Bitkiler ve Hayvanlar. (Çev. Lale Arslan) İstanbul: Kabalcı, 2005.
Şimşek, Esma. Giresun ve Çevresinde Anlatıl- makta Olan Ana Geyik Efsanesinde Mi- tolojik Unsurlar. Milli Folklor Dergisi 26 (Yaz, 1995).
Temir, Ahmet. Moğolların Gizli Tarihi. Ankara: TTK Yay. 1995.
Uçar, Zofie. Türk Kültüründe Geyik ve Geyik- li Baba Üzerine Gözlemler. Kültür Evreni 21(Yaz 2014): 129-145.
Üçer, Müjgân. Sivas Yöresinde Geyikle ilgi- li Halk İnançları. Geyik Kitabı. Der: E. G.
Naskali, E. Demir. 5-26. İstanbul: Kitabevi Yay. 2013.