KUTADGU BİLİG HAKKINDA ÇİN’DE YAPILAN ÇALIŞMALAR VE ELEŞTİREL DEĞERLENDİRMELER

Karahanlılar dönemine ait eserlerden biri olan Kutadgu Bilig, ilim dünyasına malum olduktan sonra bugüne kadar Türkiye başta olmak üzere, Rusya, Almanya, Fransa, Çin, Özbekistan, Kazakistan, Kırgızistan, Türkmenistan, Azerbaycan, Amerika, Japonya gibi ülkedeki bilim adamlarının dikkatini çekmiştir. Bilindiği üzere, Kutadgu Bilig’in çeşitli dillerde manzum, mensur neşirleri, tıpkıbasımları yayımlandı. Karahanlıların tarihi, kültürü, edebiyatı, eski Türklerin inançları, Türk toplulukları üzerinde çalışan araştırmacılar için bakılması gereken birincil öneme sahip kaynaklar hâline geldi. Son dönemlerde bu ülkelerde yapılan çalışmalar hakkındaki bilgilere erişmek Kutadgu Bilig üzerindeki çalışmalar konusunda önem sağlar. Reşit Rahmeti Arat, Kutadgu Bilig’in tenkitli metnini yayımladıktan sonra Çinli, Özbekistanlı âlimler; Arat’ın yayımladığı nüshadan yararlanarak eserin Uygurca ve Özbekçesini neşretmişlerdir. Çin’de Kutadgu Bilig hakkındaki araştırmaların tarihi yüz yılı aşmış olsa da 1980’li yıllardan sonra yoğunlaşmıştır. Uygurca ve Çince yayımlanan dergi, gazete, sözlüklerde Kutadgu Bilig hakkındaki bilgiler yer almıştır. Uygur dili, edebiyatı, Karahanlılar tarihi üzerinde çalışan bilginlerin ilgisini çekmiş ve bu konuda çok sayıda çalışma ortaya çıkmıştır. Kutadgu Bilig’in Çin’de resmî olarak tanıtılması, yayımlanması ve araştırılması Türkiye, Rusya ve Almanya gibi ülkelere göre geç başlamıştır. Özellikle Çin’de 1978 yılından sonra -reform yapıldıktan sonraki 40 yılda- Kutadgu Bilig; Çin, Uygur, Kazak ve Kırgız dillerinde yayımlanmıştır. Bilim adamları bu konuya çok ilgi göstermiş ve Kutadgu Bilig resmî olarak neşredildikten sonra Uygur dili, edebiyatı, tarihi ile uğraşan araştırmacılar son yıllarda dil, edebiyat, felsefe, folklor, hukuk, dış siyaset gibi çeşitli yönlerden Kutadgu Bilig hakkında incelemeler yapmışlardır. Çince ve Uygurca çok sayıda çalışma, akademik makale, doktora ve yüksek lisans tezi yazılmıştır. Çin’in farklı üniversitelerinde ve ilgili kurumlarında Kutadgu Bilig Araştırma Merkezleri, Kutadgu Bilig Tetkikat Cemiyetleri kurulmuştur. 1980-2000 yılları arasında Kutadgu Bilig konusunda ulusal ve uluslararası sempozyumlar düzenlenmiştir. 2010 yılından sonra, Kutadgu Bilig metninin Çince ve Uygurcası sesli olarak neşredilmiştir. Ayrıca Kutadgu Bilig konusunda doktora, yüksek lisans tezleri yazılmış ve kapsamlı bir biçimde ele alınmıştır. Ancak Kutadgu Bilig’in dizini hâlâ yapılmamıştır. Bu sebeple araştırmacılar için bazı zorlukların oluştuğu görülmektedir. Bu makalede, ilk olarak geçen asrın başlarından günümüze kadar olan uzun bir süreçte Kutadgu Bilig’in Çin’de yayımlanan Çince ve Uygurca dergi, sözlük, ansiklopedi, ders kitabı, gazetelerde Yusuf Has Hacip’in hayatı, Kutadgu Bilig hakkındaki genel bilgilerin yer alması, yabancı ülkelerde yapılan araştırmaların Uygurca ve Çinceye tercüme edilmesi, tanıtılması, Kutadgu Bilig’in Çin, Uygur, Kazak ve Kırgız dillerindeki çeşitli çevirileri ve özellikleri tek tek anlatılmış, daha sonra Kutadgu Bilig hakkında yapılan araştırmalar değerlendirilerek Kutadgu Bilig’in çeşitli çevirilerinde bulunan yetersizlikler ortaya koyulmuştur.

Studies on Kutadgu Bilig and Critical Evaluation of The Studies in China

Kutadgu Bilig is the one of the marvelous works belonging to Qarahanid Dynasty and it has attracted the attention of scientists, researchers especially in Turkey, Russia, Germany, France, China, Uzbekistan, Kazakhstan, Kyrgyzstan, Turkmenistan, Azerbaijan, USA and Japan. As it is known, Kutadgu Bilig's verse and prose versions were published in various languages and it came as first-hand sources to look for those who worked on the history, culture, literature of ancient Turks and Uyghurs. Accessing information about the works carried out in each country will be very important on Kutadgu Bilig Study. It is later than other countries such as Turkey, Russia, Germany that introducing, researching on Kutadgu Bilig in China. But in China Kutadgu Bilig research has gone through more than a century of history. This book has been published in Chinese, Uyghur, Kazakh and Kyrgyz languages, especially after 1978 in China, and 40 years after the reform. Scientists have shown great interest in this subject and after Kutadgu Bilig has been officially published, researchers who have been interested in Uyghur language, literature, history have examined Kutadgu Bilig in various aspects such as language, literature, philosophy, folklore and foreign politics. Meanwhile, many doctoral and master thesis were written by graduate students and doctoral students about Kutadgu Bilig. In this article the author mainly discusses the introduction, publication, and research of Kutadgu Bilig from the beginning of the last century to the present, and brief evaluations have been made on them in China.

PDF

___

Abdullah, Arslan vd. Kutadgu Bilig’in Belagati. Urumçi: Şincan Üniversitesi Yayınları, 2001.
Abdureşit, Abdülehet. Yusuf Has Hacip’in Edebiyat ve Sanat Düşüncesi Üzerinde Araştırma. Pekin: Merkezi Milletler Üniversitesi, 2013.
Cai, Canjin. Kutadgu Bilig’deki Felsefevi Düşüncüler Hakkında İlk İnceleme. Pekin: Şark Neşriyatı, 1992.
Chao, Zhengrong.“Çin’deki Kutadgu Bilig Araştırmalarına Edebi Bakış”. Milletler Edebiyatı Araştırmları, 2017.
Chen, Jingping. “Kutadgu Bilig’deki Sağlık Kaynakları Üzerinde İnceleme”. Xi’an: Shanxi Normal Üniversitesi Yayımlanmamış Doktora Tezi, 2007.
Chen, Qingping. Kutadgu Bilig Eski Uygurların Sağlık Aklıdır. Pekin: Çin İçtimai Fenler Neşriyatı, 2008.
Davamet, Tömür. Çin’deki Azınlıkların Kültürünün Büyük Sözlüğü. Pekin: Milletler Neşriyatı, 1999.
Dolat, Zarip vd. Tarihi Miras-Kutadgu Bilig Üzerine Beyan 1, 2. Kaşgar: Kaşgar Uygur Neşriyatı, 1986.
Ebeydulla, Gulam vd. Tarihi Miras-Kutadgu Bilig Üzerine Beyan 3, 4. Kaşgar: Kaşgar Uygur Neşriyatı, 1988.
Elfire. “Kutadgu Bilig’deki Milliyet ve Dini Görüşler”. Pekin: Merkezi Milletler Üniversitesi Yayımlanmamış Doktora Tezi, 2016.
Emet Erkin, Tursun İlşat. Kutadu Bilig’den İnciler. Kaşgar Uygur Neşriyatı, Kaşgar: 2013.
Erşidin, Tursun. Kutadgu Bilig’teki Doğa Bilimine Ait Bilgiler. Urumçi: Şincan Halk Neşriyatı, 1999.
Feng Jiasheng, Chen Suluo, Mu Guangyi. Uygurlar Tarihi Kaynaklarından Kısaca Derleme. Pekin: Milletler Neşriyatı, 1958.
Hevir, Semet. Yusuf Has Hacip’in Dünya Görüşleri. Urumçi: Şincan Halk Neşriyatı, 1999.
Hu Zhenhua, Geng Shimin. “Uygurlar’ın Destanı Kutadgu Bilig”. Şincan Edebiyatı, 1963.
Hüseyin Esqer ve Gopur Vahitcan. Uygur Klasik Edebiyatı Tezisleri. Pekin: Milletler Neşriyatı, 1988.
İmin, Tursuncan. “Kutadgu Bilig’in Viyana Nüshası Üzerinde Araştırma”. Pekin: Merkezi Milletler Üniversitesi Yayımlanmamış Doktora Tezi, 2011.
İslamî, Yüsüpcaneli. Kutadgu Bilig ve Kanun. Urumçi: Şincan Halk Neşriyatı, 1993.
Kadir, Reyhan. Kutadgu Bilig ve Uygur Kültürü. Hohhot: İçki Moğol Halk Neşriyatı, 2003.
Kadir, Reyhan. Şark Ferasetinin Binyıllık Araştırılması- Kutadgu Bilig ve Kuzey Song Konfüçyüs Klasiklerinin Karşılaştırılması. Pekin. Milletler Neşriyatı, 2009.
Kadir, Reyhan. Kutadgu Bilig’deki Kültür Tespitleri. Pekin: Çin Demokratik Kanun ve Sistem Neşriyatı, 2016.
Kolektif haz. Uygur Edebiyatı Tarihi. Pekin: Milletler Neşriyatı, 2006.
Kolektif haz. Cihai. Shanghai. Shanghai Cishu Neşriyatı, 3. Cilt, 1979.
Kolektif haz. Zhongguo Da Baike Quanshu, Minzu Wenxue Bufen. Pekin: Zhongguo Baike Quanshu Chubanshe, 1986.
Kolektif haz. Cihai. Shanghai: Shanghai Cishu Chubanshe, 1. Cilt, 2009, s.1108.
Kutadgu Bilig Araştırmalarından Tercüme Makaleler 1. Şincan Uygur Özerk Bölgesi İçtimai Fenler Akademisi Milletler Edebiyatı Araştırmaları Enstitüsü haz. Urumçi: Şincan Halk Neşriyatı, 1991.
Kutadgu Bilig Araştırmalarında Makaleler 2. Şincan Uygur Özerk Bölgesi İçtimai Fenler Akademisi Milletler Edebiyatı Araştırmaları Enstitüsü. Urumçi: Şincan Halk Neşriyatı, 1991.
Lang, Ying. Kutadgu Bilig ve Batı-Doğu Kültürü. Urumçi. Şincan Halk Neşriyatı, 1992.
Li, Ning. Kutadgu Bilig’in İngilizce Çevirisi Hakkında Araştırma. Pekin: Milletler Neşriyatı, 2010.
Liu, Xia. “Kutadgu Bilig’in Çince Tercümesi Üzerine Araştırma”. Shanghai: Huadong Normal Üniversitesi Yayımlanmamış Doktora Tezi, 2013.
Muhemmetimin, Abdüşükür. Kutadgu Bilig Hazinesi. Urumçi: Şincan Üniversitesi Neşriyatı,1999.
Ölmez, Mehmet. “Çağdaş Türk Dillerinde Kutadgu Bilig Çevirileri”. Türk Dilleri Araştırmaları14, 2004.
Ömer, Abdüresül vd. Kutadgu Bilig’deki Rubailer. Urumçi: Şincan Halk Neşriyatı, 1999.
Ötkür, Abdürehim. Hazineler Bosuğusıda. Urumçi: Şincan Halk Neşriyatı, 1996.
Sartekin, Atavull, Aziz. Uygurca Yayımlanan Eserler Kataloğu-Tarih ve Medeniyet Kısmı. Urumçi: Şincan Üniversitesi Neşriyatı, 2004.
Yusuf Has Hacip. Kutadgu Bilig. Çeviren: Geng Shimin, Wei Cuiyi. Urumçi: Şincan Halk Neşriyatı, 1979.
Yusuf Has Hacip. Kutadgu Bilig. Çeviren: Hao Guanzhong, Zhao Hongchao, Liu Bin. Milletler Neşriyatı, 1986.
Yusuf Has Hacip. Kutadgu Bilig. Çeviren: İbrahhim Talat. Pekin: Milletler Ün Sin Neşriyatı, 2014.
Yusuf Has Hacip. Kutadgu Bilig. Çeviren: Ziyaî Ahmet, Ötkür Abürahim, Yüsüp Memtimin. Pekin: Milletler Neşriyatı, 1984.
Yusuf Has Hacip. Kutadgu Bilig. Çeviren: Turdı Abdüşükür, Ekber Kadir. Pekin: Milletler Neşriyatı,1991.
Yusuf Has Hacip. Kutadgu Bilig. Fergana Nüshası. Haz: Osmanov Mirsultan Urumçi: Şincan Üniversitesi Neşriyatı, 2013.
Yusuf Has Hacip. Kutadgu Bilig. Çeviren: Turdı Abdüşükür vd. Urumçi: Şincan Halk Neşriyatı, 1991.
Yusuf Has Hacip. Kutadgu Bilig. Viyana, Fergana ve Kahire Nüshalarının Tıpkıbasımı. Pekin: Milletler Neşriyatı, 1985.
Yusuf Has Hacip. Kutadgu Bilig. Çeviren: Egebayev Asqar. Pekin: Milletler Neşriyatı, 1989.
Yusuf Has Hacip. Kutadgu Bilig. Çeviren: Kılıçbek Turganali vd. Urumçi: Şincan Elbasması, 2013.
Yusuf Has Hacip. Kutagu Bilig. Çeviren: Tahir Yarmuhemmet. Urumçi: Şincan Üniversitesi Neşriyatı,2000.
Yüsüp, Memtimin vd. Uluğ İlmi Abide Kutadgu Bilig-Bildiriler Kitabı. Urumçi: Şincan Halk Neşriyatı, 1999.
Ziyaî, Ahmet. Ahmet Ziyaî Eserleri. Urumçi: Şincan Halk Neşriyatı, 1988.