HAŞHAŞ BİTKİSİNİN ANADOLU KÜLTÜRÜNDEKİ YERİ VE İZLERİ

Anadolu’nun bereketli toprakları, geçmişten günümüze çeşitli uygarlıklara ev sahipliği yapmış ve farklı kültürlere mensup toplulukları ortak bir yaşam alanında buluşturmuştur. Bu coğrafyada var olan her uygarlık, mevcut kültürel birikimin mirasçısı olmuş ve bu birikime katkı sağlayarak kendisinden sonraki kuşaklara rehberlik yapmıştır. Yaşadığı çevrenin zengin bitki florasından yararlanan Anadolu insanı, ortak ve köklü bir tarım kültürünün oluşumuna katkı sağlamıştır. Arkeobotanik kanıtların yetersizliğine rağmen Anadolu’da haşhaş üretiminin tarih öncesi dönemlere kadar uzandığı düşünülmüş; bitkinin ortak bir tarım geleneğinin ürünü olarak farklı kültürler tarafından benzer şekilde kullanıldığını ispatlayan pek çok örnekle karşılaşılmıştır. Bu çalışmada ilk yazılı ifadelerine M.Ö. 2. binyılda rastlanan ve her dönem Anadolu insanının ellerinde işlenerek değer kazanan bu önemli bitkinin ekonomik, sosyal ve kültürel hayata ne derece sirayet ettiği üzerinde durulmuştur. Hitit ve Urartulara ait iğne formlarında ve çeşitli eskiçağ uygarlıklarına ait tıbbi tedavi uygulamalarında haşhaşın sıklıkla kullanıldığı görülmüştür. Pedanius Dioscorides, Galenos ve Aetius gibi Anadolulu hekimler, afyonun tıbbi özelliklerinden yararlanmışlardır. Synnada, Ankyra ve Elaia gibi pek çok antik kentin sikkelerinde haşhaş betimine yer verilmiştir. Anadolu Selçukluları gıda ve tıbbi uygulamaların yanı sıra, yarattıkları eserlerde haşhaş motifini sıklıkla kullanmışlardır. Saray yapılarına ait seramik eserler, halı - kilim desenleri ve mezar taşları da Anadolu insanının haşhaşa ne kadar değer verdiğini gösterir niteliktedir. 16. ve 19. yüzyıllar arasında Anadolu’ya seyahat eden gezginler bitki ile ilgili önemli bilgiler aktarmışlardır. Mezopotamya uygarlıklarından ve erken İslami kültürden gelen bilgi birikimini devralan Osmanlılar, bitkinin çok yönlü özelliklerinden yararlanmışlardır. Öyle ki haşhaş, 19. yüzyıl boyunca Osmanlı Devleti’nde tütün, buğday, arpa, kuru üzüm, ham ipek ve incirden sonra ihracatı en çok yapılan yedinci ürün olmuştur. Cumhuriyet Döneminde de bitki, ülke ekonomisine ve kültürüne katkı sağlamaya devam etmiştir. Tarihsel sürece bağlı olarak üretimi ve kullanımı hususunda çeşitli kısıtlamalar getirilse de, günümüze kadar önemini korumayı başarmıştır. Temelde gıda ürünü, yakacak ve tıbbi malzeme olarak kullanılan haşhaş, gündelik yaşama dair pek çok eşya ya da nesne üzerinde resmedilmiştir. Nesne ile bütünlesen bitki motifinin, farklı duygu ve anlamları sembolize ettiği ifade edilmiştir. Çoğunlukla yaşam ve ölüm gibi iki zıt kavram ile ilişkilendirilmiş ve hayatın pek çok alanında kendine yer bulmuştur. Çalışma kapsamında, antik yazarların eserleri, seyahatnameler, modern kaynaklar, arkeolojik buluntular, sikkeler ve her türlü görsel malzeme incelenmiş, ele geçen tüm veriler kronolojik bir sıra takip edilerek çalışmaya dâhil edilmiştir.

The Presence and Traces of The Poppy Plant in The Anatolian Culture

The abundant land of Anatolia has witnessed many different civilisations throughout history and has offered a shared living space to many communities from different cultures. Each civilisation that flourished in this geography inherited and benefited from the existing cultural heritage in these lands. They also contributed to that heritage themselves and passed it onto next civilisations as a guiding framework. Anatolian dwellers enjoyed the rich plant ecosystem around them, and they advanced a shared and well-established culture of agriculture. Despite the inadequacy of archeobotanical evidence, it has been a longstanding thought that the poppy plant was grown in Anatolia even in pre-historic times. On the other hand, there are many examples that provide evidence to this plant being used by many civilisations as part of a shared agricultural tradition. The earliest written references to the poppy plant in Anatolia can be found as early as the 2nd millenium B.C., while the plant has been constantly used in the geography throughout history. The poppy plant was frequently used in medical treatments by various ancient civilisations and as a decoration element on needles belonging to the Hittites and the Urartians. Anatolian medics such as Pedanius Dioscorides, Galenos and Aetius also resorted to opium for its medicinal purposes. The poppy plant depicted on the coins of many cities such as Synnada, Ankyra and Elaia. The Saljuks of Anatolia, besides in food and medical treatments, used the figure of the poppy plant decoratively in their architecture. Decorations on carpets and rugs, grave stones and ceramic pieces from palaces all indicate that the Anatolian society cared about the poppy plant greatly. Travellers who visited Anatolia between 16th and 19th century recorded important information about the plant. The Ottomans, in turn, by virtue of inheriting the Mesopotamian and Early Islamic cultural heritage, benefited from the plant in various different ways. Indeed, in the 19th century Ottoman Empire, the poppy plant was the seventh biggest export after tobacco, wheat, barley, raisins, pure silk and figs. Even in the Turkish Republic did the plant continue to contribute to the national economy and culture. Even though its production and consumption has been restricted in due course, the poppy plant still retains its importance to this day. In essence, it's used as a food item, as a source of heating, and as a medical ingredient. It is also depicted on various objects of daily use. The figure of the poppy plant embodies different emotions and meanings. It often combines life and death, two contrary concepts. This study examines the writings of ancient authors, travellers' records, modern sources, archaeological findings, coins and various other types of visual material, and then presents them chronologically. This article examines to what extent the poppy seed plant influenced the economic, social and cultural life in Anatolia. Records from authors of the Antiquity, travelbooks, modern books and studies, as well as archeological findings such as coins and various visual materials have been analysed. The conclusions have been listed in this study in a chronological order.

PDF

___

Akurgal, Ekrem. Die Kunst der Hethiter. München: Hirmer Verlag, 1961.
Arda, Berna. Anatolia; “The Cradle of Modern Medicine”. Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Mecmuası 62/1 (2009): 8-12.
Arık, Rüçhan. Kubad Abad Selçuklu Saray ve Çinileri. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2000.
Arslan, Yusuf, Duran Katar, Fatma Kayaçetin ve İlhan Subaşı. “Afyon (Opium) Alkaloitleri ve Önemi”. Tarla Bitkileri Merkez Araştırma Enstitüsü Dergisi 17/ 1-2 (2008): 1-11.
Barter, James. Opium. Drug Education Library Series, Michigan: Lucent Books, 2004. Bayat, Ali Haydar. “Turkish Medical History of the Seljuk Era”. Foundation for Science, Technology and Civilization, (2006): 1-14.
Baytop, Turhan. “Haşhaş”. İstanbul: TDV İslam Ansiklopedisi, Cilt 16, 1997.
Baytop, Asuman. “Türkiye’de Botanik Tarihi Araştırmaları”, ed. Feza Günergun, Ankara: Tübitak, (2003): 1-574.
Bossert, Helmut Theodor. Altanatolien: kunst und handwerk in Kleinasien von den anfängen bis zum völligen aufgehen in der griechischen kultur, Berlin: E. Wasmuth, 1942.
Büyükçanga Eren, Hilal. “Anadolu Selçuklu Seramiklerinde Figürlerin Dili ve Resim Eğitimi Açısından İncelenmesi”. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi. Konya: Selçuk Üniversitesi, 2006.
Çelebi, Evliya. Seyahatname, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2006.
Charles, Denys J. Antioxidant Properties of Spices, Herbs and Other Sources. New York: Springer Science & Business Media, 2013.
CNG. Classical Numismatic Group. CNG 53, Auction Catalogue, London, 2000.
Çolak, Filiz. “Anadolu'da Afyon Ziraatı ve Ticaretine Dair İzlenimler”. The Journal of Academic Social Science Studies 6, No 1 (2013): 513-529.
Demirhan, Erdemir.” Türk Tıp Tarihinde Ünlü Türk Hekimi İbni Sina'nın Tıbbı Tedaviler Üzerinde Yorumlamaları. Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Dergisi, Cilt 118, Sayı 232 (2018): 189-210.
Devellioğlu, Ferid. Osmanlıca Türkçe Ansiklopedik Lügat, 23. Baskı, Ankara: Aydın Kitabevi Yayınları, 2006.
Durbilmez, Bayram. “Muhyiddin Abdal'ın Tuyug ve Manileri”. Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı 7 (1996): 427-438.
Eriş, Eyüp. Bergamalı Lokman Hekim Galenos. İzmir: Bergama Kültür ve Sanat Vakfı, Çağdaş Matbaası, 2010.
Gezgin, Deniz. Bitki Mitosları, İstanbul: Sel Yayıncılık, II. Baskı, 2010.
Gomoiu, Victor. İbn Sina (Avicenna) Büyük Türk Filozofu ve Tıp Üstadı İbn Sina, İstanul: Türk Tarih Kurumu Yayınları: VII. seri, No. 1, l, (1937).
Gögtaş, Nasıl ve İlter İgit. “Ahlat Müzesinde Bulunan Urartu Dönemi Madeni Takılar”. Bingöl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt 9, Sayı 17 (2019): 535-552.
Gümüşçü, Ahmet ve Osman Gümüşçü. “Türkiye'de Haşhaş ve Haşhaş Tarımının Coğrafi Dağılışı”. Ankara Üniversitesi Türkiye Coğrafyası Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, Sayı 6 (1997): 123-148.
Head, Vincent Barclay. Catalogue of the Greek Coins of Phrygia. London: British Museum, 1906.
Hnila, Pavol. “Some Remarks on the Opium Poppy in Ancient Anatolia”. Mauer Schau, Band 1 Festschrift für Manfred Korfmann (ed. R. Aslan vd.) (2002): 315-328.
Hotham, David. Türkler II. (çev. Mehmet Ali Kayabal) İstanbul: Cumhuriyet Yayınları, 2000.
Koçu, Reşat Ekrem ve Mehmet Ali Akbay, “Afiyon, Afiyoncular”, İstanbul Ansiklopedisi I (1958): 228.
Labanca, Fabiana, Jaroslava Ovesna ve Luigi Milella. “Papaver somniferum L. taxonomy, uses and new insight in poppy alkaloid pathways”. Phytochemistry Reviews, (March 2018): 853-871.
Mat, Afife. “Osmanlı İmparatorluğu'nda Afyonun Tarihi”. Osmanlı Bilimi Araştırmaları XI, Sayı 1-2 (2009): 285-290.
Müller-Karpe, Andreas. Altanatolisches Metallhandwerk. Neumünster: Wachholtz Verlag, 1994.
Nesbitt, Mark. “Plants and People in Ancient Anatolia”. Biblical Archaeologist 58, No. 2 (1995): 68-81.
Onaran, Burak. Mutfaktarih: Yemeğin Politik Serüvenleri. İstanbul: İletişim Yayınları, 2016.
Özgen, Yasin, Neşet Arslan ve Nilgün Bayraktar. “Türkiye Açısından Önemli Bitki Haşhaşın Önemi ve Tarımı”. Ziraat Mühendisliği Dergisi, Sayı 364 (Aralık 2017): 4-8.
Özgüç, Tahsin. Kültepe-Kaniş II. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1986.
Öztaşan, Nuray, Aysun Çevik Demirkan ve Şule Çoşkun. “Haşhaş Bitkisinin Pre ve PostnatalDönemde Tüketiminin Antioksidan Etkilerinin Araştırılması” Gümüşhane Üniversitesi Sağlık Bilimleri Dergisi 6/1 (2017): 87-92.
Plutarkhos. Moralia (Plutarch’s Morals). (trans. William W. Goodwin) Boston: Brown and Company, 1878.
Tamer, Ülkü. Yanardağın Üstündeki Kuş (Toplu Şiirler). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları , 1998.
Ünver, A. Süheyl. “XIV. üncü Asırda Anadolu'da Selçükluların An'anesine Bağlı Mezar Taşları Üzerine” Vakıflar Dergisi, Sayı XXII (1978): 15- 26.
Taşlıgil, Nuran ve Güven Şahin. “Tarihsel Süreçte Haşhaş (Papaver somniferum L.) ve Afyon”. Tarih Okulu Dergisi (TOD), Sayı XXXIV (2018): 163-196.
Tekin, Oğuz ve Aliye Erol Özdizbay. "Coins of Elaia in Aiolis in the Bergama Museum", Colloquium Anatolicum 15 (2016): 248-270, 2016.
Toklu, Hale Zerrin. “Hypnos’un Haşhaşından Morfeus’un Morfinine”. Türk Farmakoloji Derneği Bülteni, Sayı 108 (2011): 19-21.
TMO, 2018 Yılı Haşhaş Sektör Raporu, Toprak Mahsulleri Ofisi Genel Müdürlüğü, Ankara, 2018.
Usta, Seval. “Selçuklu Çini ve Keramik Sanatında İnsan Figürüne İkonografik Açıdan Bir Bakış”. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, 2005.
Ünver, Süheyl. “XIV. Asırda Anadolu'da Selçukluların An'anesine Bağlı Mezar Taşları”. Vakıflar Dergisi, Sayı. XII (1978): 15-26.
Veiga, Paula. “Opium: Was it Used as a Recreational Drug in Ancient Egypt?”. ATrA 3 (2017): 199-215.
Yanık, Erman. Elaia Tarihi ve Sikkeleri. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, 2015.
Yaşar Soydan, Nuray, Çağatay Akşit, ve Ahmet Acıduman. “Amidalı Aetius ve Çocuk Sağlığı ve Hastalıkları Üzerine Bir Değerlendirme”. Çocuk Sağlığı ve Hastalıkları Dergisi, Sayı 61 (2018): 27-50.
Yazıcıoğlu, T. ve A. Karaali. “Türk Bitkisel Yağların Yağ Asitleri Bileşimi”. TUBİTAK, Marmara ve Bilimsel ve Endüstriyel Araştırma Enstitüsü Yayınları (1983): 87-92.
Yörükan Karamağaralı, Beyhan. “İslam Sanatında Haşhaş ve Hint Keneviri Motifleri”. İslam İlimleri Enstitüsü Dergisi, Sayı 5 (1982): 463-484.