İRAN TÜRKLÜĞÜNDE GELENEKSEL TÜRK İNANÇLARININ ETKİ VE İZLERİ

Türkler, yaşadıkları geniş coğrafyada tarihi süreçte karşılaştıkları dinlerden etkilenmiştir. Budizm, Maniheizm, Yahudilik, Hıristiyanlık ve İslam gibi çeşitli dinler Türklerin dini yaşamında etkili olmuştur. Bununla birlikte Türkler kendi geleneksel inanışlarını, örf ve âdetlerini yeni kültürel ortamda belli ölçüde korumuş, sürdürmüş ve benimsedikleri yeni inanç sistemi ile örtüştürmüştür. Bu bağlamda geleneksel Türk inanışlarının bazı etki ve izleri belirtilen dinleri kabul eden Türk guruplarının kültüründe yaşamaya devam etmiştir. Sözkonusu inanışlar çoğu zaman benimsenen dinin herhangi bir uygulaması ile birleşerek o dine ait bir görüntü altında yaşarken, kimi zaman da özgün biçimiyle yeni dini ve kültürel ortamda varlığını sürdürmüştür. Çalışmada, yüzyıllardır Şiî, Sünnî ve Alevî din anlayışını benimseyen İran Türklerinde geleneksel Türk inanışlarının kökleri ile günümüzdeki etki ve izleri üzerinde durulmuştur. Ayrıca, konuyla ilgili kitap ve makaleler yanında Erdebil Eyaletinin Meşgin Şehr’de (Hiyav) günümüze kadar süren Türk inanış ve uygulamalarını gözlemleyerek tespit etmeye çalışılmıştır. Gerektiğinde İran’ın diğer Türk eyalet ve illerinde tespit ettiğimiz inançlardan da söz edilmiştir. Bu bağlamda geçiş dönemi ile ilgili inanış ve uygulamalar ele alınmıştır; dolayısıyla genelde İran Türklerinde özelde Meşgin Şehr’de yaşayan Türklerin doğum ve doğum sonrası, evlilik ve ölümle ilgili inanış ve uygulamaların yanı sıra doğa ile ilgili inanışlar kısmında gök, yer-su kültü anlattıldıktan sonra Atalar kültünde kurban törenine değinilmiş; en sonda ise yeni yıl (Bahar Bayramı/Nevruz) kutlamaları ve Nevruz’da yapılan gelenek ve göreneklere işaret edilmiş ve ulusların maruz kaldığı siyasi ve toplumsal olayların eski gelenek ve inanışlar üzerinde nasıl bir etki yarattığı -kimi zaman diğer Türkler ile kimi zaman ise İran’da yaşayan diğer etnikler ile karşılaştırmalı olarak- incelenmeye çalışılmıştır.

Impact and Traces of Traditional Turkish Beliefs Among Iranian Turks

Turks, within the historical process, have been affected by the religions they encountered in the wide geography. Various religions such as Buddhism, Manichaeism, Judaism, Christianity, Islam have influenced religious lives of Turks. However, Turks protected their traditional believes, consuetudo in new cultural environment to a certain extent and these values were overlapped by the new belief system. With this respect, some of the effects and trails of traditional Turkish beliefs continued to survive within the culture of Turkish groups, which embraced the mentioned religions. Following combination with any application of the embraced religion, while subject beliefs survive within the view of the subject religion, sometimes it continues its existence in new religious and cultural environment in its authentic form. This study explores the roots and present manifestations and traces of traditional Turkish beliefs among Turks of Iran who for centuries have accepted different religious views of Shiism, Sunnism and Alevism. Along with an examination of related books and papers, a field research in Meshkin Shahr of Erdebil province is done in order to determine the continuing Turkish beliefs and practices in this area. Whenever needed, references are given to beliefs and practices in other Turkish provinces and regions of Iran. In this context, transitional period beliefs and practices are taken under consideration. Hence, Turks of Iran in general, Turks living in Meshkin Shahr in particular are studied regarding their beliefs and practices of birth, after birth, marriage and death, and also nature based beliefs such as cults of sky, earth-water. Then, the ancestor cult is considered in its relation to sacrificial rituals. Finally, newyear ceremonies and related traditions are dealt with and effort is given to understand the effect of political and social changes on ancient traditions through a comparative investigation of contacts with other Turks or other peoples living in Iran.

PDF

___

Abdurrahman, Varis. “Türklerin Ad Koyma Gelenekleri Üzerine Bir İnceleme”, Millî Folklor 61, (Bahar 2004): sayfa: 124-133.
Açık, Fatma. “Özbekistan’da Defin ve Taziye Merasimleri”, Millî Folklor 61, (Bahar 2004): sayfa: 142-148.
Arık, Durmuş. Azerbaycan Türklerinin Dini Tarihi ve Halk İnanışları, Ankara: Öztepe Matbaacılık, 2005.
Arık, Durmuş. “Kırgızlarda Kurban Fenomeni”, Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, Ankara: 46/1, Sayfa: 157-174, 2006.
Arık, Durmuş. “Türk Yahudiler: Kırım Karaileri”, Ankara: Dini Araştırmalar, 7/21, 2007.
Bekbabayi, Behruz. “İran Türklerinde Derlenen Bir Masalda Türk Yaratılış Destanın Silik İzleri”, Zeitschrift für die Welt der Türken, Almanya: 9/1, sayfa: 41-56, 2017.
Çay, Abdulhaluk. Nevruz Türk Ergenekon Bayramı, Ankara: İleri Yayınları, 8. Baskı, 1999.
Durmuş, İlhami. “İskitler’de Ölü Gömme Geleneği”, Millî Folklor 61, (Bahar 2004): sayfa: 21- 29.
Eliade, M. Dinler Tarihine Giriş, (Çeviren: Lale Arslan), İstanbul: Kabalcı Yayınları, 2003.
Günay, Ünver - Harun, Güngör. Başlangıçtan Günümüze Türklerin Dini Tarihi, Ankara: Ocak Yayınları, 1997.
Gündüz, Şinasi. Din ve İnanç Sözlüğü, Ankara: Vadi Yayınları, 1998.
Güngör, Harun. Türk Bodun Bilimi Araştırmaları, Kayseri: Kıvlcım Yayınları, 1998.
İbn Fadlan Seyahatnamesi. Hazırlayan: Ramazan Şeşen, İstanbul: Yeditepe Yayınları, 1975.
İnan, Abdülkadir. “Nazarlıklar”, Türk Folklor Araştırmaları Yıllığı, Yıl: 15, Cilt: 8, Sayı: 169, Ağustos s. 3138, 1963.
İnan, Abdülkadir. Tarihte ve Bugün Şamanizm, Ankara: TTK Yayınları, 4. Baskı, 1995.
İnan, Abdülkadir. Makaleler ve İncelemeler I, Ankara: TTK Yayınları, I. Baskı, 1968.
İnan, Abdülkadir. Makaleler ve İncelemeler II, Ankara: TTK Yay., I. Baskı, 1991.
Kafkasyalı, Ali. İran Türkleri, İstanbul: Bilgeoğuz Yayınları, 2010.
Kafesoğlu, İbrahim. Türk Millî Kültürü, İstanbul: Ötüken Yayınları, 1994.
Kalafat, Yaşar. Balkanlardan Uluğ Türkistan’a Türk Halk İnançları, Ankara: Berikan Yayınları, 2007.
Kaşgarlı, Mahmut. Divan-I Lügati’t-Türk, (Çev: Besim Atalay), Ankara: TDK Yayınları, Cilt: III, 1941.
Kobotarian, Nabi. “İran Türklerinde Sözlü Gelenek”, Atlas International Referred Journal On Social Sciences, Cilt: II, Sayı 2, 2016.
Küçük, Abdurrahman. “Alkarısı”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul, Cilt: II, 1989.
Manas Destanı. (Çev. Abdulkadir İnan), İstanbul: M.E.B., 1992.
Orkun, Hüseyin Namık. Türk Tarihi, Cilt I, Ankara: Akba Kitabevi, 1946.
Ögel, Bahaeddin. Türk Mitolojisi, Ankara: TTK Yayınları, Cilt II, 3. Baskı, 2006.
Önal Akkaş, Sema. “Mit ve Felsefe”, Millî Folklor Dergisi, Yıl 20, Sayı 77, 2008.
Rahimi, Mousa. ‘‘Dil Hayâtiyeti Bağlamında Horasan Türklerinin Bugünkü Durumu’’, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, XIII/2, (Kış 2013): Sayfa: 131-142.
Seyidov, Mireli. Azerbaycan Mitik Tefekkürünün Kaynakları, Bakü: Gençlik, 1983.
Seyidov, Mireli. Kam-Şaman ve Onun Kaynaglarına Umumi Bakış, Bakü: Gençlik, 1994.
Tanyu, Hikmet. Dinler Tarihi Araştırmaları (1. Türklerde Dağla İlgili İnançlar, 2. Dinler Tarihi Bakımından Türkiye’nin Durumu), Ankara: Anakara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Yayınları, No. 120, 1973.
Vahidoğlu, Vahid - Bekki, Selahaddin. “A. N. Samoyloviç (1880-1938) ve ‘Altay Türklerinde Kadınlara Özgü Kelimeler’ Adlı Makalesi”, Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, Sayı. 13, sayfa: 155-166, 2002.
Yolcu, Mehmet Ali. Türk Kültüründe Evliliğe Bağlı Tabu ve Kaçınmalar, Konya: Kömen Yayınları, 2014.