Evliyâ Çelebi seyahatnâmesi'nin acâib edebiyatı açısından değerlendirilmesi

Acâibin seyahat anlatısı geleneğindeki köklü geçmişi göz önünde bulundurulduğunda, Evliyâ Çelebinin de Seyahatnâmede böyle bir kategori oluşturması, bilinçli bir tercih olarak kabul edilmelidir. Ortaçağ Arap ve Fars seyahat edebiyatı geleneğinde olduğu gibi, Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesinde acayip ve garip sözcükleri sadece metnin içinde değil; çok sayıda başlıkta da yer almaktadır. Bu sözcüklerin başlıklarda yer almasının temel sebebi, okurun ilgisini çekmek olmalıdır. İlk bakışta, bu ortak terimlerden oluşan başlıkların, içeriğe dair ortak özellikleri olan anlatılardan oluşmuş bir kategoriyi temsil ettiği izlenimi oluşmaktadır. Bu izlenim, Seyahatnâmedeki acayip ve garip başlıkları altındaki tüm metinlerin fantastik ve olağanüstü anlatılar olduğu gibi bir aşırı yoruma da dönüşmüştür. Nasıl, bugün fantastik ve olağanüstüyle ilişkilendirilerek betimlenen acâibin Arap ve Fars edebiyatında gerçekten fantastik anlatıyı işaret ettiğine dair ciddi şüpheler ve tartışmalar oluşmuşsa, Evliyâ Çelebinin de acayip ve garip başlıklarını neyi işaret etmek için kullandığını, bu başlık altındaki tüm metinler analiz edilmeden ve anlatıcının bakış açısı çözümlenmeden ortaya koymak şüphe uyandırıcı bir yaklaşımdır. Başlıklardan yola çıkarak yapılan sınıflandırma denemesinde bu anlatıların, insanların başından geçen ilginç maceralar ya da tuhaf fiziksel görünüşler, rüya ve kehanet, ötekinin inançları, sanat ve teknoloji, hayvanlar, doğa unsurları, tılsım ve sihir gibi üst başlıkların altına yerleştirilebileceği görülmektedir. Dolayısıyla, Seyahatnâmede acayip ve garip hikâyelerin belirli ve sınırlı konularda yoğunlaştığını söylemek mümkün değildir. Metinlerin ortak özelliği, şaşırtıcı ve anlatılmaya/kaydedilmeye değer olmalarıdır. Bunun yanında, anlatıların tamamen hayal ürünü, olağanüstü ve fantastik hikâyelerden oluştuğunu söylemek de mümkün değildir. Aksine birçok metinde acayip ve garip terimleri fanteziden ziyade gerçeklik düzlemine atıfta bulunmaktadır. Bu çalışmada, Seyahatnâmedeki acayib ü garayib anlatıları, acâib edebiyatı açısından doğruluk ve yanlışlık, gerçeklik ve kurmaca, bağlam ve bilgi gibi kavramların izinde değerlendirilmektedir.

Analysis of Evliyâ Çelebis book of travels in terms of the concept of acâib literature

Evliyâ Çelebi, in his work Seyahatnâme (Book of Travels), draws the readers attention to certain narratives by repeated recourse to specific narrative genres. One such genre, which is important for appreciating Evliyâ Çelebi as a storyteller and understanding the fictional dimensions of his work, is that of marvels and wonders (acayib ü garayib). Considering the long-standing history of Acâib in the tradition of travel narratives, Evliyâs use of this category seems to be a conscious decision based on the Islamic tradition of travel writing. To fully understand what Evliyâ finds to be strange and wondrous and why he does so, the narratives in question can be classified under certain concepts, such as talismans and spells, magic and witchcraft, dreams and prophecies, adventures, physical appearances, animals, different beliefs or cultures, landforms, architectural structures, and so on. These include most of the basic concepts in Evliyâs travels, and indeed in his life. Thus, it is difficult to say that the narratives of marvels and wonders in the Seyahatnâme focus on certain restricted topics. The common characteristic of these texts is that they all evoke a feeling of astonishment. Besides this, Evliyâ rarely places a totally fictitious, supernatural, or fantastic story under the title of acayib or garayib. Rather, in the majority of the texts, these terms refer more than anything else to the realm of reality, rather than to that of fantasy. In this study, focusing on acayib ü garayib of Seyahatnâme, the concept of Acâib literature will also be analyzed through such concepts as true and untrue, reality and fiction, context and knowledge.

PDF

___

Aycibin, Zeynep. Osmanlı Devletinde Cadılar Üzerine Bir Değerlendirme. OTAM (Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi) 24 (2008): 55-70.

Açık, Tansu. Evliyâ Çelebide Yunan-Roma Dünyası. Çağının Sıradışı Yazarı: Evliyâ Çelebi. Haz. Nuran Tezcan. İstanbul: YKY, 2009.

Çamkara, Ayşe. Müntahabât-ı Evliyâ Çelebi Üzerine Notlar. Evliyâ Çelebinin Sözlü Kaynakları. Haz. Öcal Oğuz ve Yeliz Özay. Ankara: UNESCO Türkiye Milli Komisyonu, 2012. 17-27.

Dankoff, Robert. An Ottoman Mentality: The World of Evliya Çelebi. Leiden: Brill, 2004.

Dankoff, Robert. Bir Edebiyat Anıtı: Evliya Çelebi Seyahat- namesi. Türk Edebiyatı Tarihi. Ed. Talât Sait Halman ve diğer. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2006. 345-356.

Evliyâ Çelebi. Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi 7. Kitap - Topkapı Sarayı Bağdat 308 Yazması- nın Transkripsiyonu Dizini. Yay. Haz. Ro- bert Dankoff, Seyit Ali Kahraman ve Yücel Dağlı. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2003.

Evliyâ Çelebi. Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi 8. Kitap - Topkapı Sarayı Bağdat 308 Yazmasının Transkripsiyonu Dizini. Yay. Haz. Seyit Ali Kahraman, Yücel Dağlı veRobert Dankoff. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2003.

Halman, Talât Sait. Başlıksız. Journal of the American Oriental Society Cilt113, Sayı 4. 1993: 626-627. Dankoff, The Intimate Life of an Ottoman Statesman: Melek Ahmed Pasha (1588-1662), as Portrayed in Evliya Çelebis Book of Travels (Seyahat-name) üzerine tanıtım yazısı.

Hammer-Purgstall, Joseph von. Türkçe Bir Se- yahatnamenin İlginç Bulunuşu. Çev. Nuran Tezcan. Osmanlı Araştırmaları XXXIII- XXXIV (2009): 203-230.

İz, Fahir. Evliya Çelebi ve Seyahatnâmesi. Boğaziçi Üniversitesi Dergisi. vol. 7. (1979): 61-79.

Malinowski, Bronislaw. Büyü, Bilim ve Din. Çev. Saadet Özkal. Ankara: Kabalcı Yayınevi, 1990.

Özay, Yeliz. Evliyâ Çelebinin Acayip ve Garip Dünyası. Yayımlanmamış Doktora Tezi. Ankara: Bilkent Üniversitesi, 2012.

Özön, Mustafa Nihat. Seyahatname: Onyedinci Asır Hayatından Levhalar. Ankara: Akba Kitabevi, 1932.

Tanpınar, Ahmet Hamdi. Beş Şehir. İstanul: YKY, 2001.

Tezcan, Nuran. 1814ten 2011e Seyahatnâme Araştırmaları Tarihçesi/Seyahatnâme Araştırmalarında Çığır Açanlar. Evliyâ Çelebi.Ed. Nuran Tezcan ve Semih Tezcan. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları. 2011. 5680.

Tezcan, Nuran. Seyahatnâmenin Yazınsal Değeri ve Osmanlı-Türk Yazınındaki Yeri. Evliyâ Çelebi. Ed. Nuran Tezcan ve Semih Tezcan. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları. 2011. 36981.

Todorov, Tzvetan. Fantastik: Edebi Türe Yapısal Bir Yaklaşım. İstanbul: Metis Yayınevi, 2004.

Touati, Houari. Ortaçağda İslam ve Seyahat: Bir Âlim Uğraşının Tarihi ve Antropolojisi. Çev. Ali Berktay. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2004.

Von Hees, Syrinx. The Astonishing: a critique and re-reading of Ağāib literature. Middle Eastern Literatures. Vol. 8. No. 2 (July 2005): 101-121.