Besleyen mi, öldüren mi: türk mitik tasavvurunda anne arketipinin antropomorfik görünümleri

Arketipler, toplumun ortak kültürel ürünleri ve ortak bilinçdışının yansıması olan halk bilgisi ürünlerinde karşımıza çıkar. En çok sözü edilen arketipler persona, anima, animus, gölge, kendilik, ihtiyar bilge adam, aşama ve anne arketipleridir. Anne arketipi ve onun bir parçası olan yüce ana veya büyük ana imgesi; yaratılışı, varoluşun anlamını ve evreni anlamak için ilk basamak işlevine sahiptir ve bu işlev; hem annenin ilk imge olmasıyla hem de anne ve bebek arasındaki ilişkiyle ilgilidir. Bebek, yetişkinlikte kuracağı ilişkilerin temellerini de annesiyle ilişkisinin ilk birkaç ayında oluşturur. Doğum ve bebeklik aşamalarında annenin varlığına bağımlı olan insan, bu durumun farkındadır. Bu ilişki, sadece insanın pratik yaşamına dayalı olmanın ötesinde, çok derinlere kök salan kozmolojik bir kavrayışın da temel formunu oluşturur. Türk mitik tasavvurundaki anne arketipi; geyik, yılan, kayın ağacı, güneş, ay ve mağara gibi pek çok imgeyle bağlantılıdır. Bununla birlikte arketipin, insan, özellikle de kadın bedenindeki antropomorfik görünümleri de söz konusudur. Anne arketipinin Türk mitolojisindeki antropomorfik görünümleri, olumlu ve olumsuz özellikleri bakımından farklılık göstermektedir. Ak Ene, Umay ve Od Ene, Ayısıt, Ana Maygıl, Ak Kızlar olumlu; Alkarısı, Albastı, Yalmavuz, Kara Kızlar, Cadı, Kocakarı vb. ise olumsuz özelliklere sahiptir. Makalede öncelikle ortak (kolektif) bilinçdışı, arketip ve anne arketipi kavramları açıklanmış, anne arketipinin antropomorfik görünümleri hakkında bilgi verilmiştir. Söz konusu görünümlerin olumlu ve olumsuz özellikleri değerlendirilerek imge ile tiplerin ilişkisi ve dönüşümü çözümlenmiştir. Anne ve varoluşun yansıması niteliğindeki anne arketipinin olumsuz özelliklere sahip tiplerinin demonlaşmasıyla, yani insanüstü güçlerin insana yansıtılmasıyla bir ve bütün özelliklerinin parçalanması ve anne arketipi dışında algılanması söz konusudur. Alkarısı ve cadı gibi demonik tipler, anne arketipi çerçevesinde ele alınarak, bu tiplerin, dolayısıyla arketipin iyi ve kötü özelliklerinin bütünlüğü ortaya konmaya çalışılmıştır. Türk mitolojisindeki anne arketipinin bütüncül bir şekilde ele alınması; varoluş süreci ile ilgili bilgi ve birikimin değerlendirilmesinin yanı sıra varlık, yokluk, varoluş, yaşam ve ölüm gibi kavramların Türk kültürü ve felsefesindeki yeri ve anlamının çözümlenmesine bir katkı sağlayacaktır.

Nurture or not nurture: the anthropomorphical appearances of mother archetype in turkish mythical ımagination

Archetypes appear in folklore products which are common cultural products of one society and reflection of common unconscious. The most mentioned archetypes are persona, anima, animus, sha- dow, self, old wise man, hero (stage) and mother (Great Mother). Mother (Great Mother) archetype has function of the first step to understanding meaning of creation, existence and Cosmos. This charac- teristic is a reflection of the relationship between mother and new born child. It is possible to say that the main positive and negative characteristics of mother archetype in Turkish mythology could be seen in different types. While Ak Ene, Umay and Od Ene types have positive, Alkarısı, Albastı, Yalmavuz, witch, Kocakarı etc. types have negative characteristics. In this study, the examples of mother (Great Mother) archetype in Turkish mythology will be analyzed and its manifestations in Turkish culture will be determined. Also, the characteristics of mother archetype in Turkish mythology will provide our evaluation of knowledge and experience of process of existence.

PDF

___

Bachelard, Gaston. Ateşin Tinçözümlemesi. Çeviren:N. Bezel, Ankara:Öteki, 1999.
Badinter, Elisabeth. Annelik Sevgisi. Çeviren:K. Çelik. İstanbul:Afa Yayınları, 1992.
Barutçu Özönder, Sema. Yenisey Kitabeleri ve Yer-Sular. Journal of Turkish Studies. C. II, S. 22, (1998):171-184.
Bayat, Fuzuli. Türk Mitolojik Sistemi 1. Ankara:Ötüken, 2007a.
Bayat, Fuzuli.Mitolojik Sistemi 2. Ankara:Ötüken, 2007b.
Boratav, P. Naili. Uçar Leyli. İstanbul:Tarih Vakfı yayınları, 2001.
Boyraz, Şeref. Fal Kitabı Melhemeler ve Türk Halk Kültürü. İstanbul:Kitabevi, 2006.
Campbell, Joseph. İlkel Mitoloji, Tanrının Maskeleri. Çeviren:K. Emiroğlu, İstanbul:İmge,1992.
Campbell, Joseph. Kahramanın Sonsuz Yolcuğu. Çeviren:S. Gürses. İstanbul:Kabalcı, 2000.
Corbet, Nancy Qualls. Kutsal Fahişe Dişinin Ölümsüz Yanı. Çeviren:G. Ç. Güven.
Editör:Birhan Keskin, İstanbul:Tavanarası Yayınları, 2001.
Çobanoğlu, Özkul. Batı Sibirya Türk Kültürü Tetkiklerine Göre Kayın Ağacının Türk Mitolojisinde Kutsallaşmasının Maddi Kültürel Nedenleri. Orhon Yazıtlarının Bulunuşundan 120 Yıl Sonra Türklük Bilimi ve 21.
Yüzyıl konulu 3. Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri. 2010, ss.245-247.
Çoruhlu, Yaşar. Türk Mitolojisinin Anahatları. İstanbul:Kabalcı, 2002.
Ekici, Metin. Dede Korkut Kitabında Kadın Tipleri. Uluslararası Dede Korkut Bilgi Şöleni Bildirileri. Ankara:Atatürk Kültür Merkezi Yayını, 2000, ss. 123-138.
Ekici, Metin. Türk Tefekküründe Kadın:Oğuz Kağandan Günümüze. Türk Tefekkür Dünyası Bilgi Şöleni, Pamukkale Üniversitesi (6-7 Aralık 2012), Denizli.
Eliade, Mircea. Kutsal ve Dindışı. Çeviren:M. A. Kılıçbay, Ankara:Gece Yayınları, 1991.
Ekici, Metin. Şamanizm İlkel Esrime Teknikleri. Çeviren:İ. Birkan, Ankara:İmge Yay., 2006.
Esin, Emel. Türk Kozmolojisine Giriş.İstanbul:Kabalcı Yay., 2001.
Esin, Emel. Türk Sanatında İkonografik Motifler. İstanbul:Kabalcı Yay., 2004.
Fedakar, Selami. Özbek Sözlü Geleneğinde Masallar. İzmir:Egetan, 2011. Fordham, Frieda. Jung Psikolojisinin Ana Hatları. İstanbul:Say, 1983.
Gökeri, A. İ. Arketiplere Dayanan Yeni Bir İnceleme Yönteminin Tanıtılarak İngiliz ve Türk Edebiyatında Bazı Romans ve Epik Niteliğinde Yapıtlara Uygulanması. Ankara:Ankara Üniversitesi DTCF, 1979 (Yayımlanmamış Doktora Tezi).
Gürses, İbrahim. Jungcu Arketip Teorisi Bağlamında Tasavvufî Öykülerin Değerlendirilmesi:Sîmurg Örneği. Uludağ Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi,Cilt:16, Sayı:1, (2007):77-96.
İnan, Abdülkadir. Eski Türk Dini Tarihi.İstanbul:MEB, 1976.
İnan, Abdülkadir. Umay İlahesi Hakkında. Makaleler ve İncelemeler I. Ankara:Türk Tarih Kurumu, 1998.
İnan, Abdülkadir. Türk Mitolojisinde ve Halk Edebiya- tında Kadın. Makaleler ve İncelemeler I. Ankara:Türk Tarih Kurumu, 1998.
İnan, Abdülkadir. Makaleler ve İncelemeler II. Ankara:Türk Tarih Kurumu, 1987.
İnan, Abdülkadir. Tarihte ve Bugün Şamanizm Materyaller ve Araştırmalar. Ankara:Türk Tarih Kurumu, 1995.
İnayet, Alimcan. Türk Dünyası Efsane ve Masallarında Bir Dev Tipi:Yalmavuz, Celmoğuz.İstanbul:Bilge Kültür Sanat, 2010.
Jung, Carl Gustav. Psikoloji ve Din.İstanbul:Okyanus, 1998.
Jung, Carl Gustav. Keşfedilmemiş Benlik. İstanbul:İlhan Yayı- nevi, 1999.
Jung, Carl Gustav. Dört Arketip. Çeviren:Z. Aksu Yılmazer, Sunuş:Bilgin Saydam, İstanbul:Metis Yay., 2009.
Jung, Carl Gustav. Anılar, Düşler, Düşünceler. İstanbul:Can Sanat Yayınları, 2012.
Karadavut, Zekeriya ve Ünsal Yılmaz Yeşildal. Anadolu-Türk Folklorunda Geyik Milli Folklor. S. 76, (2007):102-112.
Kaya, Korhan. Yaratılış İlahisi. Ankara Üni- versitesi Dil, Tarih ve Coğrafya Fakültesi Dergisi, Cilt:35, S. 2, (1992):167-181.
Kaya, Muharrem. Türk Halk Anlatılarında Kadın. Toplum Bilim. S. 15, (Mayıs 2002):49-54, 2002.
Kaya, Muharrem. Türk Mitolojisinde Anne. Psikanaliz Yazıları-Annelik. İstanbul:Bağlam Yay., 2007, s. 75-97.
Namlı, Taner. Arketipsel Sembolizm Açısından Elif Şafakın Pinhan Romanının İncelenmesi. Turkish Studies International Periodical For The Languages 2/4, (Güz 2007):1210-1230.
Neumann, Erich. The Graet Mother An Analysis of The Archetype. USA:Princeton University Press, 1991.
Ögel, Bahaeddin. Türk Mitolojisi I. Ankara:Türk Tarih Kurumu, 1993.
Öksüz, Elif. Dede Korkut Destanlarından Begil Oğlu Emren Destanı Üzerine Simgesel Bir Yorum Denemesi. Karadeniz Dergisi, Sayı:5, (Kış, 2010), http://www.karadeniz- dergi.com/turkce/wp-content/uploads/5.7.pdf (15.03.2012).
Öncül, Kürşat. Dede Korkut Hikâyelerinde Savaşçı Kadın Tipi ve Animus Kavramı. Turkish Studies International Periodical for The Languages 3/2, (Bahar, 2008):574-581.
Öztekin, Ayşe. İbn Arabinin Ayan-ı Savbitesi ile Jungun Arketipleri Üzerine Bir Değerlendirme. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. S. 52:1, (2001):293-303.
Roux, Jean-Paul. Altay Türklerinde Ölüm. Çeviren:A. Kazancıgil. İstanbul:Kabalcı, 1999.
Roux, Jean-Paul. Türklerin ve Moğolların Eski Dini.Çeviren:A. Kazancıgil. İstanbul:Kabalcı, 2002.
Sarpkaya, Seçkin. Türkiye Sahası Masal ve Efsanelerinde Demonolojik Varlıklar. İzmir:E.Ü. Sos. Bil. Enst., 2014 (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi).
Saydam, Bilgin. Deli Dumrulun Bilinci Türk- İslam Ruhu Üzerine Bir Kültür Psikolojisi Denemesi. İstanbul:Metis Yay., 1997.
Şimşek, Esma ve Ebru Şenocak. İbn Sinâ Hikâyelerinin Arketipsel Tahlili. Milli Folklor. S. 82, (2009):110-121.
Şirin User, Hatice. Vampir. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten. S. 2010/2, 2010, ss. 119-130.
Taşğın, Ahmet. Geleneksel İrfan Diliyle Alevi-Bektaşi Metinlerin Anlatılma İmkanı. Alevilik-Bektaşilik Araştırmaları Dergisi. Sayı:6, (2013):43-67.
Tekin, Talat. Orhon Yazıtları. Ankara:TDK, 2010.
Tokarev, S. A. Kültür Tarihinde Ateş Sembolü. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, Cilt:IV, Sayı:1, (2005):257-262.
Verbitskiy, Vasiliy İvanoviç. Altayskie İnorodtsı Sbornik Etnografiçeskih Statey i İzsledovaniy Altayskogo Missionera (Altaylı Doğulular, Altaylı Bir Misyonerin Etnografik Makaleleri ve İncelemelerinin Külliyatı). Moskova, 1898.
Welldon, V. Estela. Anne:Melek mi, Yosma mı? Çeviren:S. K. Akbaş, C. Kurultay, İstanbul:Ayrıntı, 2001.
Yaltırık, M. Berk. Türk Kültüründe Hortlak- Cadı İnanışları. Tarih Okulu Dergisi. S. 16, (Aralık 2013):187-232.
Yılmaz, Osman. Sanatın Arketipi Olarak Anne İmgesi. C.Ü. Sosyal Bilimler Dergisi 2, (Aralık 2010):47-59.