DEDE KORKUT KİTABI'NDA OLAĞANÜSTÜ TİPLER

Dede Korkut Kitabı, Türklerin geçmişten günümüze birçok konudaki düşüncelerini, inançlarını, davranışlarını, algılarını ve daha genel bir ifadeyle hayata bakışlarını nakleden önemli bir eserdir. Tahminen 15. yüzyılda yazıya geçirildiği düşünülen ve Türklerin daha eski dönemlerde geçirdikle- ri mücadeleleri ve doğa insan ilişkilerini konu edinen ve kitapta boy adıyla anılan destanlar, des- tansı hikâyeler veya daha genel bir adlandırmayla anlatılar geçmişten yazıya geçirildiği döneme ka- dar birçok unsurun sembolleriyle ve sembolik anlatımlarıyla örülüdür. Dede Korkut Kitabı, Korkut Atanın sözlerinden ibaret bir giriş ve on iki anlatıdan ibarettir. Bu anlatılarla ilgili Türkiyede, Türk Dünyasında ve yurt dışında birçok çalışma yapılmıştır. Dede Korkut Kitabındaki anlatılar Türk mille- tinin devlet, toplum, aile ve birey gibi unsurlarının yanı sıra din, inanç, doğa ve tabii ki doğaüstüne ve olağanüstü olana dair düşüncelerini içeren çeşitli konulara sahiptir. Bu anlatıların bir kısmında çeşitli olağanüstü tipler, içinde geçtikleri anlatının olay akışında belli rollere sahiptirler. Bu çalışmada Dede Korkut Kitabındaki olağanüstü tipler olan Hızır, Azrail, peri ve Tepegöz incelenmiştir. İlk olarak tip, olağanüstü ve olağanüstü tip ifadeleri hakkında kısaca bilgi verilmiştir. Ardından Dede Korkut Kita- bındaki üç anlatıda yer alan dört olağanüstü tiple ilgili Türk mitik tasavvurlarındaki bilgi verilmiş ve bu tiplerin anlatılardaki özellikleri incelenmiş ve bu özelliklerin sembolik anlamları değerlendirilmiş- tir. Sonuç olarak da Hızır, Azrail, peri ve Tepegözün neden tip kabul edildiği tartışılmış, bu tiplerden metinde maneviyat ve kutsallık özelliğiyle ön planda olanlar dinî özellikleri bulunan olağanüstü tipler şeklinde ve eski inanç sistemlerine, doğaya ve insanın doğayla ilişkisine dair olanlar ise doğayla ilişkili olağanüstü tipler şeklinde açıklanmış, bu tiplerin olağanüstülük niteliklerini hangi özellikleriyle me- tinde ortaya koydukları, onların olağanüstülüklerini sağlayan faktörlerin neler oldukları belirtilmiştir. Anahtar Kelimeler

Preternatural Characters in The Book of Dede Korkut

The Book of Dede Korkut is an important literary work that conveys the thoughts, behaviors, perceptions and in a broad sense the way of life of the Turkic people. It is thought to be penned around the 15th century and consists of epic stories and legends, called boy describing the hardships faced by the earlier Turkic people, the relationship between man and nature are woven with symbols and symbolisms of various factors from the past to the time it was first penned. The Book consists of a prologue composed of quotes from Korkut Ata and twelve stories. There have been many studies on the stories in Turkey, the Turkic World and overseas. The Dede Korkut stories have a broad spectrum of elements from society, family, individual to religion, faith, nature and of course the supernatural and the preternatural. In some of the stories the preternatural types are a plot device of the story they are in. In this article, the preternatural types of the Book, Hızır, Azrail, Faerie and Tepegöz has been explored. Firstly the concepts of type, preternatural and the preternatural type has been explained. Then the four preternatural types of the three stories have been explored according to their role and as a symbol, in context with the Turkish mythic concepts. Lastly, the reason why Hızır, Azrail, Faerie and Tepegöz have been accepted as types have been discussed; of these four, the ones that stand out with their spiritual and sacred quality have been clarified as preternatural types with religious quality and the ones connected with old faiths, nature and mans relationship with nature have been explained as nature related preternatural types; what characteristics of these types feature their preternatural qualities and the factors ensuring their preternaturalness have been stated. Key Words

PDF

___

Abdulla, Kemal. Mitten Yazıya veya Gizli Dede Korkut. Akt: Ali Duymaz. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2012.
Bekki, Salahaddin. Dedem Korkut Kitabı Bibli- yografyası Üzerine Bir Deneme (Türkiyedeki Yayınlar 1916-2013). Ankara: Berikan Yayı- nevi, 2015.
Beydili, Celal. Türk Mitolojisi Ansiklopedik Söz- lük. Ankara: Yurt Kitap-Yayın, 2005.
Boratav, Pertev Naili. Türk Mitolojisi Oğuzla- rın-Anadolu, Azerbaycan ve Türkmenistan Türklerinin Mitolojisi. Çev: Recep Özbay. Ankara: BilgeSu, 2012.
Cirlot, J. E. Dictionary of Symbols. 2nd Edition. London: Routhledge, 1971.
Coleman, J. A. The Dictionary of Mythology An A-Z of Themes, Legends and Heroes. London: Arcturus, 2007.
Çetin, İsmet. Türk Mitinde Kut İyesi Kıdır ve Medeniyet Değişikliğinde Kıdırdan Hızıra Geçiş. Millî Folklor. S 54. 2002. ss. 30-34.
Ekici, Metin. Dede Korkut Kitabında Kadın Tipleri. Uluslararası Dede Korkut Bilgi Şöleni Bildirileri. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı, 2000. ss. 123-138.
Ergin, Muharrem. Dede Korkut Kitabı-1 Giriş- Metin-Tıpkıbasım. 7. Baskı. Ankara: TDK, 2009.
Gökyay, Orhan Şaik. Dedem Korkudun Kitabı. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1973.
Guilley, Rosemary Ellen. The Encyclopedia of Demons and Demonology. New York: Facts on File, 2009.
Kaplan, Mehmet. Türk Edebiyatı Üzerinde Araş- tırmalar 3 Tip Tahlilleri. İstanbul: Dergah Yayınları, 1991.
Kılavuz, Ahmet Saim. Azrail. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Cilt 4. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1991. ss.350-351.
Korkmaz, Esat. Ansiklopedik Şeytan Tasarımı- Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Anahtar Kitap- lar, 2006.
Köroglı, Halık Guseynoviç. Depegöz ve Polifem. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten. Çev. Muvaffak Duranlı. Ankara: TTK, 1988. ss. 43-52.
Mercatante, Anthony S. ve James R. Dow. Ency- clopedia of World Mythology And Legend. 3rd Edition. New York: Facts on File, 2009.
Ocak, Ahmet Yaşar. İslam-Türk İnançlarında Hızır Yahut Hızır-İlyas Kültü. İstanbul: Ka- balcı, 2012.
Oğuz, M. Öcal. Boz Atlı Hızır ve Ren Geyikli Noel Baba İkileminde Türklerde Yılbaşı. Kü- reselleşme ve Uygulamalı Halk Bilimi. Anka- ra: Akçağ, 2013. ss. 117-128.
Sarpkaya, Seçkin. Türkiye Sahası Masal ve Efsa- nelerinde Demonolojik Varlıklar. İzmir: Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Halk Bilimi Anabilim Dalı. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), 2014.
Todorov, Tzvetan. Fantastik: Edebi Türe Yapısal Bir Yaklaşım. Çev. Nedret Öztokat. İstan- bul: Metis Yayıncılık, 2004.
www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_ gts&arama=gts&guid=TDK.GTS.553cc; Olağanüstü Türk Dil Kurumu Güncel Türkçe Sözlük; erişim Tarihi: 26.04.2015.