Bozkurttan Hızır'a Türk halk anlatmalarında kılavuz

Halk anlatmaları, ait olduğu toplumun zihin dünyasını yansıtan halk bilgisi ürünleridir. Halk anlatmalarını yaratan ve aktaran toplumun sosyal hayatındaki değişiklikler, anlatmaların da içerik ve yapısının değişmesine sebep olur. Halk anlatmaları, dönemin sosyal şartlarına uygun olarak değişse de anlatmaların içerisinde yer alan bazı unsurlar, sosyal hayattaki değişmelere rağmen sabit kalır. Değişmez nitelikteki bu sabit iskelet yapılar, insan zihninde bulunan ve belli ihtiyaçlara cevap veren işlevsel özelliklere sahip unsurlardır. Halk anlatmalarının çoğunda yer alan “olağanüstü kılavuz varlık” bu iskelet yapılardan biridir. “Dirençli kültür unsuru” ya da “arketip” olarak adlandırılabilecek bu varlığın, tezahür biçiminin somut olmadığı, yalnızca prensipte belirlenen, değişmez bir anlam çekirdeğine sahip olduğu ve ancak rüyalar ya da halk bilgisi ürünleri vasıtasıyla somutlaştırıldığı bilinmektedir. Bu makalede, Türk toplumunun İslamiyet’i kabul etmesinden önceki ve sonraki dönemlerde oluşan halk anlatmaları, daha özelde ise Türk destanları, “olağanüstü kılavuz varlık” bakımından değerlendirilmiştir. İslamiyet öncesi döneme ait anlatmalarda “bozkurt”, İslamiyet’in kabulünden sonra teşekkül eden anlatmalarda ise, “Hızır” olarak karşımıza çıkan olağanüstü kılavuzdaki bu değişimin sebepleri sorgulanmıştır. Bunun yanı sıra, “kılavuz bozkurt” ve “kılavuz Hızır” örnekleri üzerinden, Türk destanlarının hemen hemen hepsinde yer alan ve destan kahramanına yol gösteren, “olağanüstü kılavuz varlık”ın betimlemesinde kullanılan ortak unsurlar, maddeler halinde belirlenmiştir.

Guide in Turkish folk narratives fram gray wolf to Hızır

Folk narratives are folklore products that reflect imaginary world of a society whom they belong to. Changes in social life in a society that creates folk narratives and transfers them from past to future generations, also cause changes in the structure and content of narratives. Even though folk narratives change in accordance with the social conditions, some elements in the narratives stay stable despite changes in social life. These constant skeleton structures are the elements that exist in the human mind and have functional roles in responding to certain human needs. One of these skeleton structures is “supernatural guide being” that appears in most of the folk narratives. It is known that this being which could be named as “resistant cultural element” or “archetype”, doesn’t manifest physically; it is just determined as a principle, has unchangeable meaning and is materialized only through dreams or folklore products. In this article, folk narratives, especially Turkish epics, formed in Turkish society before and after accepting Islam were evaluated in point of “supernatural guide being”. The reasons for changes in “supernatural guide” that appears as “gray wolf” in narratives formed before and as “Hizir” in narratives formed after acceptance of Islam in Turkish society, were questioned. In addition to this, common elements used in portraying “supernatural guide being” that appears in almost every Turkish epic and guides the hero of epic, were determined using the examples of “gray wolf guide” and “Hızır guide”.

PDF

___

Almas, Turgut. Uygurlar. Çev. D. Ahsen Batur. İstanbul: Selenge Yayınları, 2010.
Bang, W. ve G. R. Rahmeti. Oğuz Kağan Destanı. İstanbul: Burhaneddin Basımevi, 1936.
Çetin, İsmet. “Türk Mitinde Kut İyesi Kıdır ve Medeniyet Değişikliğinde Kıdır’dan Hızır’a Geçiş”. Milli Folklor 54, (Yaz 202): 30-34.
Çobanoğlu, Özkul. “Kılavuz Kurt Motifinin Tarihsel Bağlamlarda ve Günümüz Alevî- Bektaşî Tarikatlarındaki Yapısal ve İşlevsel Sürekliliği Üzerine Tespitler”. Kadri Erdoğan: Hacı Bektaş Veli Armağanı. Ankara: Gazi Üniversitesi Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Merkezi Yayını, ss. 165-173, 1997.
Ekici, Metin. Türk Dünyasında Köroğlu (İlk Kol) İnceleme ve Metinler. Ankara: Akçağ Yayınları, 2004.
Ergin, Muharrem. Dede Korkut Kitabı I (Giriş- Metin-Faksimile). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1997.
Ergun, Pervin. “Halk Anlatmalarında Hızır”. Yayınlanmamış yüksek lisans tezi. Konya: Selçuk Üniversitesi, 1993.
İnan, Abdulkadir. Makaleler ve İncelemeler I. Cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1998.
Gennep, A. Van. La Formation des Légendes. Éditeur: Ernest Flammarion. Paris, 1912.
Jung, Carl Gustav. Dört Arketip. Çev. Zehra Aksu Yılmaz. İstanbul: Metis Yayınları, 2009.
Kaya, Doğan. Ansiklopedik Türk Halk Edebiyatı Terimleri Sözlüğü. Ankara: Akçağ Yayınları, 2007.
Köksal, Hasan. Battalnâmelerde Tip ve Motif Yapısı. Ankara: Başbakanlık Basımevi, 1984.
Ocak, Ahmet Yaşar. İslâm-Türk İnançlarında Hızır Yahut Hızır-İlyas Kültü. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, 1999.
Oğuz, Öcal. “Boz Atlı Hızır-Ren Geyikli Noel Baba İkileminde Türklerde Yılbaşı”. Y. a. y. Küreselleşme ve Uygulamalı Halk Bilimi. Ankara: Akçağ Yayınları, 2002.
Ögel, Bahaeddin. “Türkler’de Semâvî Kurtlar”. Türk Dünyası Tarih Dergisi, S. 13, ss. 2-7, 1988.
Ögel, Bahaeddin. Türk Mitolojisi (Kaynakları ve açıklamaları ile destanlar) I. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2003.
Roux, Jean-Poul. Türklerin ve Moğolların Eski Dini. Çev. Aykut Kazancıgil. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2002.
Yıldız, Naciye. Manas Destanı (W. Radloff) ve Kırgız Kültürü ile İlgili Tespit ve Tahliller. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1995.
Yoldaşoğlu, Fazıl. Alpamış Destanı. Aktaran: Aysu Şimşek Canpolat – Aynur Öz. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, 2000.