Mezopotamya'da kimyasal zanaatlar

İnsanoğlunun rahat ve güvenli yaşama ihtiyacı ve doğayı anlama dürtüsüyle ortaya çıkan doğaya hakim olma ve onu değiştirme isteği, zamanla elde edilen ve kuşaktan kuşağa aktarılan tecrübî bilgiler yardımıyla, çeşitli zanaatların gelişmesini ve teknik ürünlerin elde edilmesini sağlamıştır. Özellikle Fırat-Dicle, Nil, İndüs ve Sarı Irmak gibi büyük nehirlerin etrafında kurulmuş uygarlıklarda, bu şekilde ortaya çıkan teknikler arasında çömlek yapımı, cam üretimi ve işlenmesi, maden dökümü, ilaç yapımı, mayalama, dericilik, tabaklama, boyar madde yapımı, kumaş ve deri boyama sayılabilir. Arkeolojik veriler, kimyasal maddelerin çeşitli işlemlerde kullanımının tarih-öncesi çağlara kadar geri götürülebileceğini ortaya koymuştur. Yiyecek, giyecek ve sığınak gibi temel ihtiyaçlarını gidermek için gerekli işlemleri öteden beri bilen insanoğlunun uyguladığı ilk kimyasal işlemin ateş yakma olduğu söylenebilir. Ateşin ilk kullanımının ısınmak ve vahşi hayvanlara karşı korunmak amacıyla olduğu tahmin edilir. Zamanla yiyeceğini ateşte pişirmeyi öğrenen insan, ateşe dayanıklı kaplara da ihtiyaç duymaya başlamıştır. Bu ihtiyaçtan ortaya çıkan kap-kacak yapımı, sırlama, cam eşya üretimi, deri tabaklama ve maden dökümü gibi pek çok zanaat çeşitli kimyasal işlemleri ge-rektirmektedir. Kimya sözcüğünün kökeni üzerindeki araştırmalar, bu sözcüğün Mısır'ı nitelemek üzere "kara toprak" anlamına gelen chemia sözcüğünden türetilmiş olduğunu göstermektedir. Bu sebeple, kimyasal uygulamalar daima Mısır sanatı olarak kabul edilmiş ve kimyasal zanaatlar öncelikle Mısır ile ilişkilendirilmiştir. Ancak ilk kimyasal işlemler Mısır'ın yanı sıra, Mezopotamya, Çin ve daha sonra da Yunan uygarlıklarında uygulanmıştır. Önceleri büyük ölçüde simya ile iç içe olan kimyasal uygulamalar, 17. yüzyıldan itibaren endüstrileşmeyle birlikte yerini, kimya bilimine bırakmış ve kimya bundan sonra gerçek bilimsel kimliğini kazanmıştır. Bugünkü anlamda modern kimya çalışmaları ise, Fransız bilim adamı Antoine Laurent Lavoisier'in (1743-1794) çalışmalarıyla başlamıştır.

Chemical crafts in mesopotamia

The desire of mankind to dominate the nature and change it arising from the need of living comfortably and securely as well as the motivation of under-standing the nature enabled the development of various crafts and provision of technical products with the aid of empirical knowledge gained in time and inherited from generation to generation. Particularly in the civilizations established along big rivers such as Euphrates-Tigris, the Nile, Indus and Yellow River, among the techniques that emerged in this manner; pottery making, glass manufacturing and processing, mine casting, medicine making, fermentation, leather trade, tanning, dying material making, fabric and leather dying may be listed. Archeological data have suggested that the use of chemical substances in various processions may be in question as early as prehistoric periods. It may be argued that the first chemical process applied by mankind who had known the processes required to meet basic needs such as food, garment and shelter was to light a fire. It is estimated that the initial usage of fire was with the purpose of warming up and to define themselves against the wild animals. Human being who had learnt to cook his bread in the fire in time started to feel the need of cups resistant to fire as well. Several crafts such as making utensils, glazing, glass objects manufacturing, leather tanning and mine casting require chemical processes. The researches on the origin of the word chemistry indicate that this word has been derived from the word chemia which means "black earth" to characterize Egypt. For that reason chemical applications have always been recognized as Egyptian art and chemical crafts were primarily associated with Egypt. However the first chemical processes were applied in Mesopotamian, Chinese and later Greek civilizations in addition to Egypt. Chemical practices which were previously ones within alchemy in great deal were replaced with chemistry science with the beginning of industrialization as of 17th century and since this date chemistry has started to gain its actual scientific identity. And chemistry, with its current meaning was initiated in 18th century with the studies of Antoine Laurent Lavoisier (1743-1794) who is recognized as the founder of modern chemistry

___

Çakmaklı, Ömür Dünya, Uşak Arkeoloji Müzesinde Korunan Roma Dönemine Ait Cam Eserler, Ankara 2007 (yüksek lisans tezi).

Derry, T.K. - T.I. Williams, A Short History of Technology, Oxford 1979.

Dölen, Emre, Tekstil Tarihi (Dünyada ve Türkiye'de Tekstil Teknolojisinin Tarihsel Gelişimi), Marmara Üniversitesi Teknik Eğitim Fakültesi Yayınları, No. 92/1, İstanbul 1992.

Friedrich, Johannes, Hethitisches Worterbuch, Heidelberg 1952.

Gündüz, Altay, Mezopotamya ve Eski Mısır (Bilim, Teknoloji, Toplumsal Yapı ve Kültür), İstanbul 2002.

Hoffner, Harry A., An English-Hittite Glossaıy (Revue Hittite et Asianique), Paris 1967.

Klein, D.- W. Lloyd (eds.), The History of Glass, London 1984.

Koçak, İnci, "Arapça Bazı Bilimsel Sözcükler ve Terimler", Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrajya Fakültesi Dergisi, Cilt 39, sayı 1.2, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yayını, Ankara 1999, s. 45-56.

Kramer, Samuel Noah, Tarih Sümer'de Başlar, çev. Muazzez İlmiye Çığ, Türk Tarih Kurumu Yayınları, X. Dizi-Sa. 11, Ankara 1990

Levey, Martin, "Tanning Technology in Ancient Mesopotamia", Ambix, VI/1, 1957, s. 35-46.

Levey, Martin, "Research Sources in Ancient Mesopotamian Chemistry", Ambix, VI/3, 1958, s. 149-154.

Levey, Martin, "Alum in Ancient Mesopotamian Technology", Is is, XXXXIX, 1958, s. 166-169.

Levey, Martin, "Gypsum, Salt and Soda in Ancient Mesopotamian Chemical Technology", Is is, XXXXIX,1958, s. 336-341.

Özyiğit, Suzan, "Altın Takıların Temizliği ve Restorasyonu", Antik ve Dekor, 32, 1995, s. 78-80.

Rüster, Christell-Erich Neu, Deutsch-Suınerographisches Worterverzeichnis, Wiesbaden 1991.

Saraç, Celal, İyonya Pozitif Bilimi, Ege Üniversitesi Arkeoloji Enstitüsü Yayınları, No. 1, İzmir 1971.

Sarton, George, A History of Science (Ancient Science Through the Golden Age of Greece), Cambridge 1960.

Savaş, Savaş Özkan, Çivi Yazılı Belgeler Işığında Anadolu'da (İ.Ö. 2. Bin Yılında) Madencilik ve Maden Kullanımı, Türk Tarih Kurumu Yayınları, VI. Dizi-Sa. 63, Ankara 2006

Sayılı, Aydın, Mısırlılarda ve Mezopotamyalılarda Matematik, Astronomi ve Tıp, Türk Tarih Kurumu Yayınları, VII. Seri-Sa. 52a, Ankara 1982,

Schachernıyr, F., "Eisen", E. Ebeling - B. Meissner (eds.), Reallexikon der Assyriologie II, 1938, s. 316-319.

Tameroğlu, S. Sacit, Bilimlerin Tarihi, İstanbul 2001.

Tez, Zeki, Madencilik ve Metalürji Tarihi, İstanbul 1989.

Tez, Zeki, "Antik Çağın Renk Dünyası", Bilim Tarihi, 12, 1992, s. 12-21.

Tez, Zeki, Bilimde ve Sanayide Kimya Tarihi, Nobel Yayın Dağıtım, Ankara 2000.

Thorpe, E., History of Chemistry I (From the Earliest Times to the Middle of the Nineteenth Century), London 1909.

Yıldız, Nuray, Eski Çağda Deri Kullanımı ve Teknolojisi, Marmara Üniversitesi Yayınları, No. 50, İstanbul 1993.

http://wvw.megabilim.corn/index.php/Kimya/Kimyanin-Tarihi.html, 28 Aralık 2009.

ŞEKÎL LİSTESİ

Şekil 1: Mezopotamya ve çevresini gösteren harita (K. Köroğlu, Eski Mezopotamya Tarihi (Başlangıcından Perslere Kadar), İletişim Yayınları, İstanbul 2006, s. 13).

Şekil 2: Nippur'dan çıkarılmış bir Sümer ilaç reçetesi tabletinin arka yüzü (M.Ö. 3. bin yıl) (S. N. Kramer, Tarih Sümer'de Başlar, çev. M. İ. Çığ, Türk Tarih Kurumu Yayınları, X. Dizi-Sa. 11, Ankara 1990, s. 339).

Şekil 3 : Obeyd dönemine ait boyalı bir çömlek (K. Köroğlu, Eski Mezopotamya Tarihi (Başlangıcından Perslere Kadar), İletişim Yayınları, İstanbul 2006, s. 45).

Şekil 4: Mezopotamya'da kullanılan çömlekçi fırınlarını gösteren bir tasarım (M.Ö. 3500) (A. Gündüz, Mezopotamya ve Eski Mısır (Bilim,. Teknoloji, Toplumsal Yapı ve Kültür), İstanbul 2002, s. 30).

Şekil 5: İştar Kapısı'ndan detay (I. Finkel - M. Seymour, Babylon: City of Wonders, The British Museum Pres 2008)

Şekil 6: Tel el-Rimah'ta bulunmuş M.Ö. 1450'lere tarihlenen bir cam vazo (M. Roaf, Mezopotamya ve Eski Yakındoğu, çev. Z. Kılıç, Atlaslı Büyük Uygarlıklar Ansiklopedisi 9, İletişim Yayınlan, İstanbul 1996, s. 127).

Şekil 7: Sargon Vazosu, M.Ö. 8. yüzyıl.

(http://www.britishmuseum.0rg/expl0re/highlights/highlight_0bjects/me/t/the_sarg0n_vase.aspx)

Şekil 8: Ur Kral Mezarları'ndan çıkarılan altın eşyalardan örnekler (J. Bottero, Kültürümüzün Şafağı Babil, çev. A. Berktay, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2006, s. 86-87).

Şekil 9: Erimiş metalin pota yardımıyla kalıba dökülmesi (K. Köroğlu, Eski Mezopotamya Tarihi (Başlangıcından Perslere Kadar), İletişim Yayınları, İstanbul 2006, s. 41).

Şekil 10: Madeni eşya üretiminde kullanılan cire perdue tekniği (V. Sevin, Eski Anadolu ve Trakya (Başlangıcından Pers Egemenliğine Kadar), İletişim Yayınları, İstanbul 2003, s. 114).