Devlet'in hesabını tutmak: Osmanlı muhasebe matematiğinin teknik içeriği üzerine

İslâm medeniyeti'nde dinî, resmî (idârî) ve toplumsal hayatta hedeflenen mükemmellik ile dinî ve toplumsal meşruiyet, bir yönüyle, dakik hesap ve bunu sağlayacak aletlere dayanır ki bu da matematik bilimlere dayanır demektir. İbadet zamanlarının ayarlanması, Mekke'de bulanan Kabe'nin geometrik-trigonometrik yönünün tayin edilmesi, dinî açıdan önemli olan ay ve günlerin başlangıç ve sonlarının belirlenmesi, tereke hesaplarının yapılması, arazî ölçümlerinin ayarlanması, nizâm-i devlet için mâliye işlerinin düzenlenmesi gibi pek çok konunun matematik bilimleri gerektirdiği izahtan varestedir. Bu yazıda, genel olarak, nazarî çerçeve ile Osmanlı matematiğinin tarihî arkaplanı kısaca verildikten sonra, tarihî süreç içerisinde Osmanlı döneminde muhasebe matematiği için kaleme alınan eserler tanıtılacak; genel değerlendirmeleri yapılacak ve bir muhasebe matematik metninin içeriği tespit edilecektir.

To account for the state: On the content of the Ottoman accounting mathematics

In Islamic civilization, the perfection that is aimed in religious, administrative and social life, and religious and social legitimacy are based, in part, on precise calculations and the necessary instruments, and this means that this perfection and legitimacy also depend on mathematical sciences, especially mathematics and astronomy. It was necessary to make precise calculations and to develop geometrical-trigonometrically astronomical tables and techniques, as well as to make the existing instruments handy and more accurate for the rearrangement of many issues such as determining the prayer times, arrangement of Kaaba's geometrical-trigonometrically aspect in Mecca, finding out the beginning and the end of the important religious days and months, according to the needs of the Ottoman administration. This study, after given the theoretical framework and a short history of Ottoman mathematics, introduces the works and the authors of accountancy that were written in Ottoman period. After making general assessments on these works the author finally concludes by focusing on the content of one of accounting texts.

___

Abdulkâhir b. Tahir el-Bağdadî, el-Tekmile fi el-hisâb, nşr.: Ahmed Selim Saidan, Kuveyt 1985.

İbrahim el-İklîdisî, Kitab el-fusulfî el-hisab el-hindî, nşr.: Ahmed S. Saidan, II. baskı, Amman 1985.

Fazlıoğlu, İhsan, "Hendese: Osmanlı Dönemi", Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c. XVII, İstanbul 1998, s. 199-201.

Fazlıoğlu, İhsan, "Hesap: Osmanlılar'da Hesap", Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c. XVII, İstanbul 1998, s. 244-247.

Fazlıoğlu, İhsan, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c. XVII, İstanbul 1998, "Osmanlılar'da Hesâb-ıHevâî", s. 257-260; "Osmanlılar'da Hesâb-ı Hindî", s. 262-265; "Osmanlılar'da Hesâb-ı Sittînî", s. 266-268; "Hesap Yöntemleri: A- Hesâb-ı A'dâd-i Erbaat Mütenâsibei, s. 268-269, B- Hesâb-ı Hataeyn, s. 269-271, C- Hesâb-ı Tahlîl ve Teâküs, s. 271".

Fazlıoğlu, İhsan, "Osmanlı coğrafyasında ilmî hayatın teşekkülü ve Davud el-Kayserî", Uluslararası Davud el-Kayserî Sempozyumu, Ankara 1998, s. 25-30.

Fazlıoğlu, İhsan,san, İhsan Fazlıoğlu, "Hulâsat el-hisâb", T.C. Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, c. XVIII,İstanbul 1998, s. 322-324.

Fazlıoğlu, İhsan, "Ali Efendi", Yaşamları ve Yapıtlarıyla Osmanlılar Ansiklopedisi, c. I, İstanbul 1999, s. 204-205.

Fazlıoğlu, İhsan, İbnü'l-Bennâ", T.C. Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, c. XX, İstanbul 1999, s. 530-534.

Fazlıoğlu, İhsan, "Osmanlı Klasik Muhasebe Matematik Eserleri Üzerine Bir Değerlendirme", Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, Sayı: 1, Cilt: 1, İstanbul 2003, s. 345-367.

Fazlıoğlu, İhsan, Uygulamalı Geometri 'nin Tarihine Giriş: el-lkna fi ilmi'l-misaha, Dergâh Yayınları, İstanbul 2004.

Fazlıoğlu, İhsan, "Mustafa b. Ali el-Muvakkit", T.C. Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, c. XXXI, İstanbul 2006, s. 287-288.

Fazlıoğlu, İhsan, "Osmanlılar: G) İlim ve Kültür: 1. Düşünce Hayatı ve Bilim", Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul 2007, s. 548-556.

Fazlıoğlu, İhsan, "Devr el-riyadiyyat el-Meğaribiyye ve el-Endelüsiyye fi tesis ilm el-riyadiyyat ve tatavvurihi fı el-Devlet el-Aliyye el-Osmaniyye" ["Endülüs ve Mağrib Matematiğinin Osmanlı Matematiğinin Oluşumu ve Gelişimindeki Yeri"], Yayımlanmamış bildiri, IX. Mağrib Arap Matematik Tarihi Sempozyumu, Cezayir Yüksek Öğretmen Fakültesi Matematik Bölümü, Cezayir Lineer Olmayan Entegral Denklemler ve Matematik Tarihi Kurulu, Cezayir Matematik Tarihi Kurumu, Tipaza/ Cezayir, 12.-14 Mayıs 2007.

http://www.ihsanfazlioglu.net/yayinlar/makaleler/!.php?id=l54 ve http://www.ihsanfazlioglu.net/yayinlar/makaleler/l.php?id=155

Fazlıoğlu, İhsan, "Ali al-Muwaqqit: Mustafa b. Ali al-Muwaqqit", Biographical Encyclopedia of Astronomers(edit. Thomas Hockey), Springer, v. I, New York 2007, pp.33-34.

Gutas, Dimitri, "Certainty, Doubt, Error: Comments on the Epistemological Foundations of Medieval Arabic Science", Early Science and Medicine 7, 3, Koninklijke Brill NV, Leiden 2002, s. 278.

King, David, Astronomy in the Service of Islam, Aldershot: Variorum, 1993.

Özergin, Kemal, "Hacıatmaca-oğlu ve Eseri", İslam Düşüncesi, Yıl 2, Sayı 5, İstanbul 1968, s. 312-316.

Saidan, Ahmed S., "Numeration and arithmetic", Encyclopedia of the Histoıy of Arabic Science, edit.Roshdi Rashed, c. II, New York 1966, s. 331-348.

Siiveysî, Muhammed, "Hesap", Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c. XVII, İstanbul 1998, s. 42-244; aynı yazar, "Hesâb-i Hindî", a.g.e., s. 260-262.