“Akademik İlgi”den “Yurtseverlik Ajitasyonu”na: Yirminci Yüzyılın Başında Kürtlerde Ulusal Uyanışın İki Evresi

Kürtler 20. yüzyılın başlarında, aydınların öncülük ettiği bir milli uyanış yaşamışlar; bu uyanışın “akademik ilgi” diye adlandırılan evresinde milletlerinin manevi değerleri olan dil, kültür, tarih, edebiyat ve geleneklerini öğrenmeye ve bunlar hakkında araştırma yapmaya merak salmışlardır. Zihniyet açısından Osmanlı ve ümmet düşüncesine bağlı olan Kürt aydınları, I. Dünya Savaşı’na kadar bir tür “Osmanlı Kürtçülüğü”nü dillendirmişlerdir. Savaş sonrasında ortaya çıkan yeni tarihsel koşulların da etkisiyle, bu aydınların yön verdiği kültürel ve edebi faaliyetlerin rengi, gitgide siyasal bir kıvama bürünmüştür. Bu, söylem olarak “yurtseverlik ajitasyonu”nun görülmeye başladığı evredir. Bu evrede kültürel ve edebi faaliyetler, artık yeni bir ulusal bilince ve kimliğe hizmet eder hale gelmiş, milli uyanış yönünü “kendisi için bir Kürtçülüğe” çevirmiştir.

From “Scholarly Interest” to “Patriotic Agitation”: The two phases of national awakening in the Kurds at the dawn of the 20th century

Kurds experienced a national awakening led by intellectuals at the beginning of the 20th century; in the so-called “scholarly interest” phase of this awakening they became curious about language, culture, history, literature and traditions, i.e., the intangible values, of their nation and aspired to conduct research on these. Kurdish intellectuals, bearing a mentality dependent on Ottomanism and the Ummah (Arabic for “community”) expressed a kind of “Ottoman Kurdishness” until the World War I. Under the influence of the new historical circumstances which emerged after the war, the color of the cultural and literary activities guided by these intellectuals has become increasingly political. This is the phase in which the discourse of “patriotic agitation” was first witnessed. In this phase, cultural and literary activities began to serve the purposes of the formation of a national consciousness and identity, and they have directed the movement of the national awakening towards “Kurdism for its own sake”.

PDF

___

Abdullah Cevdet. “Bir Xitab”. Rojî Kurd 1 (6 Haziran 1329/19 Haziran 1913): 3-4.
Abdullah Cevdet. “İttihad Yolu”. Rojî Kurd 2 (6 Temmuz 1329/19 Temmuz 1913): 8-10.
Ahmed Wehbî. “Hürriyet-i Akvam Hakkında Bir Fikr-i Felsefî”. Jîn 12 (25 Şubat 1335): 11-12.
Alakom, Rohat. Eski İstanbul Kürtleri 1453-1925. İstanbul: Avesta, 1998.
Ardalanî, Dawer. “Hemûman”. Jîn 21 (18 Haziran 1335/1919): 16
Babanzade, Ismaîl Haqqî. “Kürdceye Dair”. Kürd Teavün ve Terakki Gazetesi 3 (6 Kanun-u evvel 1324/19 Aralık 1908):18-19.
Babanzade, Ismaîl Haqqî. “Kürdler ve Kürdistan”. Teavün ve Terakki Gazetesi 1 (22 Teşrin-i sanî 1324/5 Aralık 1908): 3-4.
Babanzade, Ismaîl Haqqî. “Kürdlerin Tealisi”. Rojî Kurd 3 (1 Ağustos 1329/14 Ağustos 1913): 2-4.
Bajalan, Djene Rhys. Jön Kürtler, Birinci Dünya Savaşı’ndan Önce Kürt Hareketi (1898-1914). çev. Burcu Yalçınkaya, İstanbul: Avesta, 2010.
Bayrak,Mehmet. Kürtler ve Ulusal-Demokratik Mücadeleleri, gizli belgeler-araştırmalar-notlar.Ankara: Öz-Ge Yayınları, 1993.
Bedirxan, Celadet Alî &Kamiran Alî. Edirne Sükûtunun İç Yüzü. haz. Metin Yüksel, İstanbul: Avesta, 2009.
Bir Kürd. “Kürtler Uykuda Değil”. Jîn 1 (7 Teşrin-i sani 1334/7 Kasım 1918): 5-6.
Bozarslan, M. Emin. JÎN Kovara Kurdî-Tirkî/Kürdçe-Türkçe Dergi 1918-1919. M. Emin Bozarslan (yay. haz.), Cild I, Uppsala: Deng Yayınları, 1985.
Bulxaristanlî Doxan, “Milletinize Karşu Vazifeniz”. Rojî Kurd 2 (6 Temmuz 1329/19 Temmuz 1913): 2-5.
Casanova, Pascale. Dünya Edebiyat Cumhuriyeti. çev. Saadet Özen-Filiz Deniztekin, İstanbul: Varlık, 2010.
Celadet Alî Bedirxan & Kamiran Alî Bedirxan, Bobi’nin Hatası: Tanin-i Harb/Osmanlı Teyyareciliğinin İlk Şehitleri İçin Hükümetten Rica/Bobi’nin Hatası. haz. Metin Yüksel, İstanbul: Avesta, 2011.
Celîl, Celîlê. 19. Yüzyıl Osmanlı İmparatorluğunda Kürtler. çev. Mehmet Demir, Ankara: Özge Yayınları,1992.
Cemîl Paşa, Qedrî (Zinnar Silopî). Doza Kurdistan. çev. Omer Dewran, Diyarbekir: Weşanên Bîr, 2007.
Civata Hêvî Feqeê Kurdan. “Beyana ‘Civata Hêvî’ Feqeê Kurdan”. Hetawî Kurd 4/5 (10 Mayıs 1330/23 Mayıs 1914): 11-14.
Çamsoy, Zeynep. Millî Mücadele Dönemi’nde Kürdistan Teâli Cemiyeti (1918-1927). Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara: Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü, 2007.
Doğan, Cabir. “II. Mahmut Dönemi Osmanlı Merkezileşme Politikasının Doğu Vilayetlerinde Uygulanması”, Turkish Studies 6/4, (Fall 2011): 505-521.
Göldaş, İsmail. Kürdistan Teali Cemiyeti. İstanbul: Doz. 1991.
Hanioğlu, M. Şükrü. Bir Siyasal Düşünür Olarak Doktor bdullah Cevdet ve Dönemi. İstanbul: Üçdal Neşriyat, 1981.
Hroch, Miroslav. Avrupa’da Milli Uyanış. çev. Ayşe Özdemir, İstanbul: İletişim, 2011. Jîn. “Bir Tarih-Bir Tes’id”.Jîn 24 (3 Eylül 1335/1919): 7-10.
Jîn. “Maksadımız”.Jîn 1 (7 Teşrin-i sani 1334/7 Kasım 1918): 2.
Kerkûklî Necmedîn. “Kurd Ulemasına”. Hetawî Kurd 1 (11 Teşrin-i evvel 1329/24 Ekim 1913): 10-13.
Kurdîyê Bitlîsî. “Kürdçeye Dair”. Jîn 14 (?): 10-14.
Kurdîyê Siwêrekî. “Gazindek”. Jîn 16 (10 Nisan 1335/1919):13-14
Kürd Teavün ve Terakki Gazetesi. “Cem’iyetin Beyannamesi”. Kürd Teavün ve Terakki Gazetesi 1 (22 Teşrin-i Sani 1324/5 Aralık 1908): 1-2.
Lutfî Fikrî. “Kürd Milliyeti”. Rojî Kurd 4 (30 Ağustos 1329/12 Eylül 1913): 2-5.
M.X. “Ziman”.Rojî Kurd 3 (1 Ağustos 1329/14 Ağustos 1913): 20-22.
Mihemed Mîhrî. “İlim ve Ulemânın Gaye ve Hedefi”. Kurdistan 1 (30 Kanun-u sani 1335/30 Ocak 1919): 2-3.
Özoğlu, Hakan. Osmanlı’da Kürt Milliyetçiliği, kimlik evrim sadakat. çev. Nilay Özok Gündoğan, Azat Zana Gündoğan, İstanbul: İletişim, 2017.
Qazîzade Mistefa. “Weten”. Jîn 11 (15 Şubat 1335/1919): 12-15.
Serbestî. “Kürd Heyet-i Murahhası Reisi Şerif Paşa Hazretleri Wilson Huzurunda”. Serbestî 486 (5 Mayıs 1919): 1
Serbestî. “Yeni Bir Kürd Müessesi”. Serbestî 477 (26 Nisan 1919): 1.
Süleyman Asaf. “Kürdlük İçün”. Hetawî Kurd 4/5 (10 Mayıs 1330/23 Mayıs 1914): 9-10.
Veroj, Seîd. Du Birayên Bedirxanî: Celadet û Kamiran Bedîrxan 1913-1923, Diyarbakır: Weşanên Dara, 2018.
X… [Xarputlî]. “ Derd ve Devâ”.Rojî Kurd 1 (6 Haziran 1329/19 Haziran 1913): 7-8
X… [Xarputlî]. “ Derdlerimiz: Nifâkımız”. Rojî Kurd 3 (14 Ağustos 1329/14 Ağustos 1913): 14-15.