Avrupalı Seyyahların Gözünden Osmanlı’da Veba

Bu çalışmada Avrupalılar tarafından yazılmış seyahatnamelerde yer alan, Osmanlı Devleti’ndeki veba salgınları ile ilgili bilgilerin incelenmesi amaçlanmıştır. Çalışma için XVI.-XIX. yüzyıl arasında yazılmış 23 adet seyahatname incelenmiş ve veba ile ilgili bölümler derlenmiştir. Seyahatnamelere göre başta İstanbul olmak üzere Osmanlı’nın birçok yerinde yüzyıllar boyunca veba salgınları görülmüş ve binlerce ölüme neden olmuştur. Vebanın bulaşında giysilerin ve evcil hayvanların rolü olduğu düşünülmekle birlikte, temel nedenin miasma olduğu konusunda yaygın bir görüş vardır. Bunun yanında veba Tanrı’nın bir cezalandırma aracı olarak da görülmektedir. Seyahatnamelerdeki bir diğer ortak gözlem Türklerin vebaya karşı umursamaz ve kaderci davranışlarıdır. Ancak bu konuda Türkler arasında bir farklılık olduğu, eğitimli sınıfın vebaya karşı daha bilinçli oldukları da göze çarpmaktadır. Karantina, sosyal izolasyon ve dezenfeksiyon vebaya yakalanmamak için alınan önlemlerdendir. Tedavi amacıyla en sık kullanılan yöntemler ise kan alma ve müshildir. Sonuç olarak seyahatnameler Osmanlıdaki veba salgınları konusunda değerli bilgiler vermektedir. Bu açıdan tıp tarihi çalışmalarında önemli kaynaklar olarak görülmelidirler.

Plague in Ottoman State from the Perspective of European Travelers

: This study aims to examine the plague epidemics in the Ottoman State through travelogues of European travelers. For this purpose, twenty-three travelogues written between XVI. and XIX. centuries were analysed and the parts that were related to plague were compiled. The information gleaned from travelogues reveals that plague epidemics occurred notably in Istanbul and in many other cities of the Ottoman State for centuries and resulted in the deaths of thousands of people. Although the role of clothes and pets in the spread of the plague was considered, there was a widely accepted view that miasma was its main cause. Moreover, plague was seen as a punishment from God. Another common observation in travel books was the careless and fatalistic attitudes of the Turks towards the disease. However, there was a significant difference among the perceptions of the Turks and the educated classes were more conscious about the plague. Quarantine, social isolation and disinfection were the measures that were taken to prevent the spread whereas bloodletting and laxatives were the most frequently used methods for the treatment. Hence, travelogues offer valuable information on plague epidemics in the Ottoman State and should be seen as important sources for the studies in history of medicine.

___

Ali Ufki Bey/Bobovius, Albertus; Saray-ı Enderun, Topkapı Sarayı’nda Yaşam, Çev. Türkis Noyan. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2013.
Aydın, Erdem; Dünya ve Türk Tıp Tarihi. Ankara: Güneş Kitabevi, 2006.
Bassano, Luigi; Kanuni Dönemi Osmanlı İmparatorluğu’nda Gündelik Hayat. Çev. Selma Cangi. İstanbul: Yeditepe Yayınevi, 2015.
Bobovius, Albertus (Santuri Ali Ufkî Bey); Topkapı Sarayı’nda Yaşam. Haz. Stefanos Yerasimos-Annie Berthies, Çev. Ali Berktay. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2012.
Breüning, Hans Jacob; Breüning Seyahatnamesi. Doğu Ülkelerine Yolculuk; İstanbul 1579. Çev. Selma Türkis Noyan. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2020.
Casti, Giovanni Battista; Bir İstanbul Seyahati-1788. Çev. Akif Tunç. İstanbul: Cinius Yayınları, 2019.
Conti, Andrea A.; “Quarantine Through History,” International Encyclopedia of Public Health, vol. 5, ed. Kris Heggenhougen ve Stella Quah. San Diego: Academic Press, 2008, 455.
Covel, John; Bir Papazın Osmanlı Günlüğü. Saray, Merasimler, Gündelik Hayat. Çev. Nurten Özmelek. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2011.
de Busbecq, Ogier Ghislain; Türk Mektupları. Çev. Hatice Özkan. İstanbul: Ark Kitapları, 2002.
Demircan, Yasemin; “Tıyn-ı Mahtûm: Akdeniz Dünyasının Mucize Toprağı”, Acta Turcica, IV (2012):281-295.
Dernschwam, Hans; İstanbul ve Anadolu’ya Seyahat Günlüğü. Çev. Yaşar Önem. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1992.
de Villalón, Cristobal; Türkiye Seyahati. Kanuni Sultan Süleyman Devrinde İstanbul, 1577 Yılında Bir El Yazması, Osmanlılara Esir Düşen İspanyol Pedro’nun Anıları. Çev. Yeliz Demirhan. İstanbul: Erko Yayıncılık, 2011.
du Loir, Clausier; Du Loir Seyahatnamesi, IV. Murad Döneminde Bir Fransız Seyyahın Maceraları. Ed. Erhan Afyoncu-Ahmet Önal, Çev. Mustafa Daş. İstanbul; Yeditepe Yayınevi, 2016.
Heberer, Michael; Osmanlıda Bir Köle. Bretenli Michael Heberer’in Anıları, 1585-1588. Çev. Türkis Noyan. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2016.
İldem, Arzu Etensel; “Bir Yazın Türü Olarak Doğu Seyahatnameleri,” Littera, 21 (2007):1-11.
Galland, Antoine; İzmir Gezisi. Antoine Galland'ın Bir Elyazması (1678). Ed. Frédéric Bauden, Çev. Erol Üyepazarcı. İzmir: İzmir Büyükşehir Belediyesi; 2003.
Gerlach, Stephan; Türkiye Günlüğü, 1573-1576, (1. Cilt). Ed. Kemal Beydilli, Çev. Türkis Noyan. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2010.
Hierosolimitano, Domenico; Bir Yahudi Doktorun Harem, Saray ve İstanbul Hatıraları. Ed. Erhan Afyoncu-Uğur Demir, Çev. Esma Selçuk Demir. İstanbul: Yeditepe Yayınevi, 2017.
Karabörk Ş.; “ Veba (Yersinia Pestis)”, (erişim tarihi 15.05.2020) https://ekmud.org.tr/hastalik/indir/13+&cd=1&hl=en&ct=clnk&gl=tr
Lady Montagu; Türkiye Mektupları 1717-1718. Çev. Aysel Kurutluoğlu. İstanbul: Tercüman 1001 Temel Eser, 1975.
Lubenau, Reinhold; Reinhold Lubenau Seyahatnamesi. Osmanlı Ülkesinde, 1587-1589, (1. Cilt). Çev. Türkis Noyan. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2012.
Lubenau, Reinhold; Reinhold Lubenau Seyahatnamesi. Osmanlı Ülkesinde, 1587-1589, (2. Cilt). Çev. Türkis Noyan. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2012.
Mikes, Kelemen; Türkiye Mektupları 1717-1760. Çev. Aysel Kurutluoğlu. İstanbul: Tercüman 1001 Temel Eser, 1975.
Önler, Zafer; Celalüddin Hızır (Hacı Paşa) - Müntahab-ı Şifa I (Giriş - Metin). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1990.
Panzac, Daniel; Osmanlı İmparatorluğu'nda Veba (1700-1850). Çev. Serap Yılmaz. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1997.
Said, Edward W.; Şarkiyatçılık. Batının Şark Anlayışları. Çev. Berna Yıldırım. İstanbul: Metis Yayınları, 2013.
Sarıyıldız, Gülden; “Karantina,” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, cilt 24, (İstanbul: TDV Yayınları, 2001), 463-465. (erişim tarihi 15.05.2020), https://islamansiklopedisi.org.tr/karantina
Seetzen, Ulrich Jasper; İstanbul Günlükleri. 12 Aralık 1802-22 Haziran 1803, (Cilt 1). Çev. Selma Türkis Noyan. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2017.
Seetzen, Ulrich Jasper; Anadolu’da Yolculuk. Bursa, Manisa, İzmir, Uşak, Afyon, Konya, Antakya 22 Haziran 1803-22 Kasım 1803, (Cilt 2). Çev. Selma Türkis Noyan. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2017.
Seidel, Friedrich; Sultanın Zindanında. Osmanlı İmparatorluğu’na Gönderilen Bir Elçilik Heyetinin İbret Verici Öyküsü (1591-1596). Çev. Türkis Noyan. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2010.
Schweigger, Salomon; Sultanlar Kentine Yolculuk, 1578-1581. Çev. Türkis Noyan. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2014.
Tavernier, Jean-Baptiste; Tavernier Seyahatnamesi. Ed. Stefanos Yerasimos, Çev. Teoman Tunçdoğan. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2010.
Thévenot, Jean; Thévenot Seyahatnamesi. Ed. Stefanos Yerasimos, Çev. Ali Berktay. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2014.
Toprak, Zafer; “Nüfus”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, c: 6, İstanbul-1994, ss: 108-111. https://www.academia.edu/24585396/DÜNDEN_BUGÜNE_İSTANBULUN_NÜF USU_1478_195) (erişim tarihi 23.05.2020)
Tournefort, Joseph de; Tournefort Seyahatnamesi, Ed. Stefanos Yerasimos, Çev. Ali BerktayTeoman Tunçdoğan. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2013.
Uzel, İlter-Süveren, Kenan. Şerefeddin Sabuncuoğlu, Mücerrebname (İlk Türkçe Deneysel Tıp Eseri -1468). Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, 1999.
Varlık, Nükhet; “Tâun”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c: 40, TDV Yayınları, İstanbul-2011, ss: 175-177., https://islamansiklopedisi.org.tr/taun) (erişim tarihi 15.05.2020)
Varlık, Nükhet; Akdeniz Dünyası’nda ve Osmanlılarda Veba, 1347-1600. Çev. Hazal Yalın. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2017.
Werner, Adam; Padişahın Huzurunda. Elçilik Günlüğü, 1616-1618. Çev. Türkis Noyan. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2019.
Wratislaw, Wenceslaw; Baron W. Wratislaw'ın Anıları. 16. yüzyıl Osmanlı İmparatorluğundan Çizgiler. Çev. M. Süreyya Dilmen. İstanbul: Ad Yayıncılık, 1996.
Yıldırım, Nuran; “Karantina İstemezük!: Osmanlı Coğrafyasında Karantina Uygulamasına İsyanlar”, Toplumsal Tarih, 150 (2006):18-27.
https://www.cdc.gov/plague/transmission/index.html (erişim tarihi 15.05.2020)
https://islamansiklopedisi.org.tr/karantina (Erişim tarihi: 18.05.2020)
https://sozluk.gov.tr/ (erişim tarihi 18.05.2020)