Osmanlı Hilafetinin 19. Yüzyılda Zorlu Sınavı: II. Meşrutiyet'e Giden Süreçte ve Sonrasında Makam-ı Hilafet

Osmanlı hilafeti en zorlu dönemecini 19. yüzyılın sosyo-politik girdabında yaşadı. Klasik dönemdeki argümanlar yeni ihtiyaçlarına göre yeniden düzenlenip, yorumlanırken hilafet gibi kurumlar da yeniden uyarlandılar. Geç 18. yüzyıl gelişmeleri ve 19. yüzyılın ilk yarısındaki Tanzimat reformları saltanat-hilafet hukukunda ayrımı ve aşınmayı gündeme getirirken, II. Abdülhamid dönemi hilafeti İttihad-ı İslam politikasının merkezi haline getirmeye çalıştı. Yalnızca Osmanlı Müslümanları için değil, tüm Müslüman halklar için ruhani bir otorite haline getirilmeye çalışılan makamı hilafet Meşrutiyet döneminde gücünü yitirmeye başladı. Özellikle 1909 Anayasa tadilleriyle yetki alanındaki aşınma en ileri aşamaya erişti. Bu makalede Osmanlı hilafetinin 19. yüzyıldaki tarihi gelişim çizgisi, dönemin siyasal olayları ve aydınlarının tartışma metinleri de dikkate alınarak incelenmektedir.

Severe Race of Ottoman Caliphate in 19th Century: Voyage to Second Meşrutiyet and Later Position of the Caliphate

Ottoman Caliphate had experienced its most coercive process in 19th century in terms of its inner socio-political conflicts. As the classical period arguments have been organized and interpreted for new demands, institutions like Caliphate also has re-adopted. At the end of 18th century and in the first half of 19th century, Tanzimat reforms and distinct features of dominion-caliphate laws have been carried to the agenda. Meanwhile Abdulhamit II has constructed its pan-Islamist policies at the heart of the caliphate authority. Despite of the depression of its position in Second Meşrutiyet (constitutional Monarchy) not only for Ottoman Muslims but also for the all Muslim population Caliphate became a major – holy authority. Especially after 1909 Constitution reforms corrosion in Caliphates authority has reached to high levels. This article analyzes historical progress of Ottoman caliphate in 19th Century, by the help of political events and intellectual discussional texts of the period.

PDF

___

Abdülaziz Çaviş, “Hilâfet-i İslâmiye, Fransa ve İngiltere Matbuatına Cevaptır”, Sebîlürreşâd , 1332, çev. Mehmed Akif, c. 14, sa. 314, s. 116.
Ahmet Naim, “Bizde Din ve Devlet”, Sebîlürreşâd , c. 15, s. 293-295,
Ahmet Agayev, “Osmanlı İnkılabının Şarktaki Tesiratı” , Türk Yurdu, sa. 44, İstanbul 1913.
Akarlı, Engin D.; “19. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğunun Avrupa’daki Nüfusunun Dini ve Irki Bileşimi”, Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, İstanbul 1971, sa. 59.
Akarlı, Engin D.; The Problems of External Pressures, Power Struggles, and Budgetary Deficitis in Ottoman Politics Under Abdulhamid II (1876-1909): Origins and Solutions, Princeton University. Unpublished Phd. Thesis, 1976.
Aksekili Ahmed Hamdi, “Din ve Devlet yahud Hilafet ve Saltanat”, Sebîlürreşâd , 1331, c.14, sa. 350, 93.
Aksekili Ahmed Hamdi, “Din, Devlet yahud Hilâfet ve Saltanat”, Sebîlürreşâd , 1331, c. 14, sa. 350, s. 93-94.
Sina Akşin, Jön Türkler ve İttihat ve Terakki, Gerçek Yayınları, İstanbul 1980.
Akşin, Sina; Şeriatçı Bir Ayaklanma Otuz Bir Mart Olayı, İmge Yayınları, Ankara 1994.
Ali Haydar Emin, “Delâil-i Meşveret”, Sırat-ı Müstakim, 1324, c. 1, sa. 2. 26-27.
Alkan, Mehmet Ö.; Ölçülebilir Verilerle Tanzimat Sonrası Osmanlı Modernleşmesi, İÜ. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi 1996.
Alkan, Mustafa; Osmanlılarda Hilafet, Çağlayan Yayınları, İzmir 1999.
Arabacı, Fazlı; Yeni Osmanlıların Dini ve Siyasi Görüşleri, Platin Yayınları, Ankara 2004.
Arai, Masami; Jön Türk Dönemi Türk Milliyetçiliği, İletişim Yayınları, İstanbul 1994.
Arnold, Thomas W.; The Caliphate, Oxford University Press, 1924.
Bereketzade İsmail Hakkı, “İslâm ve Usûl-i Meşveret”, Sırat-ı Müstakim, 1324, c. 1, sa. 5, s. 70-73.
Birinci, Ali; Tarihin Gölgesinde: Meşahir-i Meçhuleden Birkaç Zat, Dergah Yayınları, İstanbul 2001.
Brummett, Palmira;;Image& Imperalism in the Ottoman Revolutionary Press 1908-1911, SUNY Press, New York 2000.
Buzpınar, Ş. Tufan; “Osmanlı Hilafeti Hakkında Bazı Yeni Tespitler ve Mülahazalar (1725-1909)”, Türk Kültürü İncelemeleri, KOCAV Yayını, İstanbul 2004, sayı 10, s. 1-33.
Buzpınar, Ş. Tufan; “Osmanlı Hilafeti Meselesi: Bir Literatür Denemesi”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, İstanbul 2004, c.2, sa.1, s. 113-131.
Buzpınar, Ş. Tufan; “Osmanlı Suriye’sinde Türk Aleyhtarı İlanlar ve Bunlara Karşı Tepkiler, 1878-1881”, İslam Araştırmaları Dergisi, TDV. Yayınları, İstanbul 1998, sayı 2, s. 73-89.
Celal Nuri, İttihad-ı İslam-İslam’ın Mâzisi, Hâli, İstikbâli, Yeni Osmanlı Matbaası, İstanbul 1331.
Ceyhan, Abdullah; Sırat-ı Müstakim ve Sebilürreşad Mecmuaları Fihristi, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 1991.
Çetinsaya, Gökhan; “İslami Vatanseverlikten İslam Siyasetine”, Tanzimat ve Meşrutiyet’in Birikimi, Ed. Mehmet Ö. Alkan, İletişim Yayınları, İstanbul 2001, s. 265-272.
Davison, Roderic H.; “Russian Skill and Turkish Imbelicity: The Treaty of Kuchuk Kainardji Reconsidered”, Essays in Ottoman and Turkish History, 1774-1923, Saqı Books, USA 1990.
Davison, Roderic H.; “The Dosografa Church in the Treaty of Küçük Kaynarca”, Essays in Ottoman and Turkish History, 1774-1923, Saqı Books, USA 1990.
Dawn, C. Ernest; Osmanlıcılıktan Arapçılığa, Yöneliş Yayınları, İstanbul 1998.
Deringil, Selim; “Osmanlı İmparatorluğunda Geleneğin İcadı; Muhayyel Cemaat ve Panislamizm”, Toplum ve Bilim, İstanbul 1991, sayı 54, s. 47-65.
Deringil, Selim; İktidar Sembolleri ve İdeoloji: II. Abdülhamid Dönemi 1876-1909, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2002.
Ebu’l-ulâ, “Sure-i Şura”, Sırat-ı Müstakim, 1324, c.1, sa.1, s. 6-7.
Eldar, Dan; “French Policy towards Husayn, Sharif of Mecca”, Middle Eastern Studies, vol. 26, no. 3, (July 1990), s. 329-350.
Eraslan, Cezmi; “II. Abdülhamid’in Hilafet Anlayışı”, Sultan II. Abdülhamid ve Devri Semineri, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul 1994, s. 93-107.
Eraslan, Cezmi; II. Abdülhamid ve İslam Birliği, ÖtükenYayınları, İstanbul 1994.
Erdem, Sami; Seyyid Bey Hayatı ve Eserleri, Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü., Yüksek Lisans Tezi, (I-VI, 130 s.), İstanbul 1993.
Erdinç, Erol Şadi; “Kanun-ı Esasi Ta’dilleri (1908-1918), Bilgi ve Bellek, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2005, sa.4, s. 56-73.
Erim, Nihat; Devletlerarası Hukuku ve Siyasi Tarih Metinleri I (Osmanlı İmparatorluğu Antlaşmaları), Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları, Ankara 1953.
Ertan, Veli; Ahmet Hamdi Akseki, Kültür Bakanlığı Yayınları, İstanbul 1988.
Faruki Ömer, “Meclis-i Mebusan Riyaset-i Aliyyesine Açık Mektup”, Volkan, 26 Kanunisani 1909.
Frah, Ceaser E.; “Great Britain, Germany and the Ottoman Caliphate”, Der Islam, 1989, c.66, sa.2, s. 264-288.
Fromkin, David; Barışa Son Veren Barış: Modern Ortadoğu Nasıl Yaratıldı?, çev. Mehmet Harmancı, Epsilon Yayınları, İstanbul 2004.
Georgeon, François; Sultan Abdülhamid, çev. Ali Berktay, Homer Kitabevi, İstanbul 2006.
Gibb, Hamilton R.A.; “Al Mawardi’s Theory of the Caliphate”, Studies on the Civilisation of Islam, Ed. S. J. Shaw, Princeton University Pres, Boston 1962, s. 151-165.
Hakkı, “Hilâfet-i İslâmiye”, Sırat-ı Müstakim, 1325, c. 3, sa. 56, s. 49-50.
Halil Halid, “Sene-i Devriye-yi Hilâfet”, Sırat-ı Müstakim, 1327, c. 6, sa. 139, s. 134, ayrıca sa. 141, s. 170.
Hanioğlu, M. Şükrü; Bir Siyasal Düşünür Olarak Doktor Abdullah Cevdet ve Dönemi, Üçdal Neşriyat, İstanbul 1981.
Hanioğlu, M. Şükrü; “1906 Yılında Sabahaddin Bey, Mac Coll, Vambery ve Kıdvai Arasında Geçen Osmanlı Hilafeti Tartışması”, Hilafet Risaleleri 2, Ed. İsmail Kara, Klasik Yayınları, İstanbul 2002, s. 419-437.
Hanioğlu, M. Şükrü; The Young Turks in Opposition, Oxford University Press, New York 1995.
Harran, Taj El-Sir Ahmet; “The Young Turks and the Arabs the Role of Arab Societies in the Turkish-Arab Relations in the Period 1908-1914”, Türk-Arap İlişkileri: Geçmişte, Bugün ve Gelecekte, Hacettepe Üniversitesi Yayınları, Ankara 1979, s. 182-202.
Hatiboğlu, Mehmed Said; Hilafetin Kureyşiliği: İslam’da İlk Siyasi Kavmiyetçilik, Kitabiyat Yayınları, Ankara 2005.
İnalcık, Halil; “Application of the Tanzimat and its Social Effects”, Archivum Ottomaniscum, c. V, The Hague 1973, s. 97-127.
İnalcık, Halil; “Sened-i İttifak ve Gülhane Hatt-ı Hümayunu”, Belleten, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1964, c. 28, s. 603-622.
İnalcık, Halil; “The Rise of the Ottoman Empire”, Cambridge History of Islam, (Ed.) P. M. Holt, Cambridge 1970, s. 320-322.
İnalcık, Halil/Seyitdanlıoğlu Mehmet, Tanzimat: Değişim Sürecinde Osmanlı İmparatorluğu, Ed., Phoenix Yayınları, İstanbul 2006.
İpşirli, Mehmet; “Dürrizade Abdullah Beyefendi”, İslam Ansiklopedisi, TDV. Yayınları, İstanbul 1994, c. 10, s. 36.
Jaschke, Gotthard; “Das Osmanische Scheinkalifat von 1922”, Die Welt des Islams, vol.1, nr.3 (1951), s.195-196, makalenin Türkçe tercümesi için “1922’deki Osmanlı Sözde Halifeliği”, Yeni Türkiye’de İslamlık, Bilgi Yayınları, Ankara 1972.
Kansu, Aykut; The Elusive Transformation: Politics and Economy During the Formative Decades of the Capitalist State in Turkey, 1908-1930, Unpublished Phd. Thesis, Massachusetts 1990, c.1.
Kara, İsmail; “Halifelik Ne Zaman Kaldırıldı”, Dergah, İstanbul 1992, sa. 29, s. 15-16.
Kara, İsmail; “Risaleler ve Müellifleri Hakkında Bazı Bilgiler”, Hilafet Risaleleri, Klasik Yayınları, İstanbul 2003, c. 3.
Kara, İsmail; İslamcıların Siyasi Görüşleri I: Hilafet ve Meşrutiyet, Dergah Yayınları, İstanbul 2001.
Karpat, Kemal H.; İslam’ın Siyasallaşması, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, çev. Şiar Yalçın, İstanbul 2004.
Karpat, Kemal H.; Ortadoğu’da Osmanlı Mirası ve Ulusçuluk, İmge Yayınları, Ankara 2001.
Kayalı, Hasan; Jön Türkler ve Araplar: Osmanlıcılık, Erken Arap Milliyetçiliği ve İslamcılık 1908-1918, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1998.
Kılıç, Recep; “Babanzade Ahmet Naim’in Felsefi Görüşleri”, İlahiyat Fakültesi Dergisi, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, Ankara 1997, s. 334-335.
Kili, Suna; Türk Anayasaları, Tekin Yayınları, İstanbul 1982.
Koloğlu, Orhan; Osmanlı Meclislerinde Libya ve Libyalılar, Boyut Yayınları, İstanbul 2003.
Koloğlu, Orhan; Takvim-i Vekai 1831-1981, Çağdaş Gazeteciler Derneği Yayınları, İstanbul ts.
Köprülüzade Mehmet Fuat, “Türklük, İslamlık, Osmanlılık”, Türk Yurdu, sa. 45, 7 Ağustos 1913.
Kral Abdullah, Biz Osmanlıya Neden İsyan Ettik, Klasik Yayınları, İstanbul 2006.
Kurşun, Zekeriya; “II. Meşrutiyet Dönemi Türk Milliyetçiliğinin Gelişmesinde Arap Milliyetçiliğinin Rolü”, Türk Yurdu, İstanbul 1990, c. 10, sa. 32, s. 12-17.
Lambton, Ann K.S.; “Islamic Political Thought”, The Legacy of Islam, Ed. Joseph Schacht- C.E. Bosworth, Oxford, 1974.
Lewis, Goeffrey; “The Ottoman Proclamation of Jihad in 1914”, Arabic and Islamic Garland: Historical Educational and Literary Papers Presented to Abdu Latif Tibawi, Islamic Culture Center, London 1977, s. 159-165.
Macfie, A. L.; Osmanlıların Son Yılları 1908-1923, KitapYayınevi, İstanbul 2003.
Mardin, Şerif; Jön Türklerin Siyasi Fikirleri, İletişim Yayınları, İstanbul 1987.
Mardin, Şerif; The Genesis of Young Ottoman Thought: A Study in the Modernization of Turkish Political Ideas, Princeton University Press, 1962.
Mardinizade Ebül’ula, “Sure-i Şura”, Sırat-ı Müstakim, 1324, c.1, sa.1, s. 6.
Mehmed Fatın, “Hilâfet ve Vesayet”, Sebîlürreşâd , 1335, c.17, sa. 421-422, s. 7 ve 39.
Mehmet Seyyid Bey, Usul-i Fıkıh (Medhal), Matbaa-i Amire, İstanbul 1333.
Mehmet Seyyid Bey, Usul-i Fıkıh (Medhal), Matbaa-i Amire, İstanbul 1333. Kemalettin Nomer tarafından Şeriat ve Hilafet başlığı altında günümüz yazı diline aktarılmıştır. Boğaziçi Yayınları, İstanbul 1996, s. 2-129.
Miller, William; The Ottoman Empire and Its Successors 1801-1927, Frank Cass 1966.
Mustafa Sabri, “Meşrutiyet Üzerine”, Türkiye’de İslamcılık Düşüncesi, Ed. İsmail Kara, Kitabevi 1997, s. 398-399.
Okumuş, Ejder; Türkiye’nin Laikleşme Serüveninde Tanzimat, İnsan Yayınları, İstanbul 1999.
Ortaylı, İlber; İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı, Alkım Yayınları, İstanbul 2006.
Ortaylı, İlber; “19. Yüzyılda Panislamizm ve Osmanlı Hilafeti”, Osmanlı İmparatorluğu’nda İktisadi ve Sosyal Değişim, Turhan Yayınları, Ankara 2004, s..247-256.
Ortaylı, İlber; “Türkiye’de Laiklik Hareketinin Gelişimi”, Türk Siyasal Hayatının Gelişimi, Ed. Ersin Kalaycıoğlu, Beta Yayınları, İstanbul 1985, s. 159-171.
Ömer Rıza, “Mukadderat-ı İslâmiye’yi Tezlil Etmeyelim”, Sebîlürreşâd, 1335, c. 19, sa. 396-7, s. 173-174,
Özcan, Azmi; “Osmanlı Devleti’nin Son Döneminde Araplar Arasında Hilafet Karşıtı Faaliyetler (1877-1909), Türk Kültürü İncelemeleri, KOCAV Yayınları, İstanbul 2005, s. 77-100.
Özcan, Azmi; PAN-İSLAMİZM: Osmanlı Devleti Hindistan Müslümanları ve İngiltere 1877-1924, İSAM Yayınları, Ankara 1997.
Özçelik, Ayfer; Sahibini Arayan Meşrutiyet: Meclisi Mebusan’ın Açılışı 31 Mart ve 1909 Adana Olayları, Tez Yayıncılık, İstanbul 2001.
Özyüksel, Murat, Hicaz Demiryolu, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2000.
Prens Sabahattin, “İttihad-ı İslam”, Prens Sabahattin Hayatı ve İlmi Müdafaaları, haz. Nezahat N. Ege, Güneş Neşriyat, İstanbul 1977, s. 74-75.
Salih Şerif Et-Tunusî, “Hilafet-i Muazzama-i İslâmiye, İngilizlerin Heyecanları”, Sebîlürreşâd , 1330, c. 13, sa. 356, s. 159-160.
Salihü’l-Eşref El Tunusi, “Hilafet-i İslâmiye”, Sebîlürreşâd , 1332, c. 14, sa. 359, s. 175-177, c. 12, sa. 360, s. 190-192.
Sertoğlu, Mithat; “İkinci Meşrutiyetin İlk Yıllarında Halifeliğin Osmanlı Hanedanından Ayrılması Faaliyetleri”, Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, c.3, sa.18, s. 23-24.
Sultan Abdülhamid, Siyasi Hatıratım, Dergah Yayınları, İstanbul 1987.
Şeyh Abdülaziz Çaviş, Hilafet-i İslamiyye ve Al-i Osman, İstanbul 1334.
Şeyhülislam Musa Kazım, “Meşrutiyet”, Mevaiz-i Diniye, 2. Kısım, Matbaa-yı Amire, İstanbul 1329, s. 3-7.
Tanör, Bülent; Osmanlı-Türk Anayasal Gelişmeleri, Der Yayınları, İstanbul 1995.
Trumpener, Ulrich; Germany and the Ottoman Empire 1914-1918, Princeton University Press, 1968.
Tunaya, Tarık Zafer; “Amme Hukukumuz Bakımından İkinci Meşrutiyetin Siyasi Tefekküründe İslamcılık Cereyanı”, Türkiye’de Siyasal Gelişmeler 1876-1938: Kanun-ı Esasi ve Meşrutiyet Dönemi, Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2001.
Türköne, Mümtaz’er (ed.); Siyasi İslam ve Pan-İslamizm, Ed. Mümtaz’er Türköne, Rehber Yayınları, Ankara 1993.
Türköne, Mümtaz’er; Siyasi İdeoloji Olarak İslamcılığın Doğuşu, İletişim Yayınları, İstanbul 1991.
Yurdakul, İlhami; “19. Yüzyılda Osmanlı-Açe İlişkileri Osmanlı Hilafetinin Güney Asya’daki Dini-Siyasi Nüfuzu”, Türk Kültürü İncelemeleri, KOCAV Yayınları, İstanbul 2005, s. 19-48.
Yurdakul, İlhami; “Şeyhülislam Dürrizade Abdullah Beyefendi ile Şeyhülislam Medeni Mehmet Nuri Efendi’nin Hilafet Hakkında Muhtıraları”, Divan, İstanbul 1999, sa. 6.