Memlükler Döneminde İlmî Hayatta Bir Kadın: Meryem el-Ezraiyye

İslâm tarihinde kadınların ilmî hayatta etkin rol üstlendikleri devirlerin başında Memlükler dönemi gelmektedir. Söz konusu dönemde toplumda seçkin kadınlardan bazıları vakıflar kurarak eğitim kurumlarını desteklemişler ve bazıları da ilmî faaliyetler içerisinde yer almışlardır. Eğitim kurumu yaptıran kadınların genellikle yönetici sınıftan, ilmî faaliyetlerde bulunanların ise genellikle ilmiye sınıfına mensup ailelerden olduğu görülmektedir. Özellikle IX. (XV.) yüzyıl Memlük tarihçilerinin ilimle ilgilenen kadınları kayıt altına aldıklarını söylemek gerekmektedir. Şüphesiz bu durumun ortaya çıkmasında onların hocaları arasında kadınların çok sayıda olması da etkili olmuştur. Bu dönemde ilmî faaliyetleriyle öne çıkan ve aynı zamanda tarihçi öğrencileri sayesinde hakkında bilgi sahibi olunan kadınlardan biri, Meryem el-Ezraiyye’dir. VIII. (XIV.) yüzyılda yaşayan ve Hanefî mezhebine mensup Meryem’in, ilmiye sınıfına mensup ailelerde genellikle görüldüğü gibi çok küçük yaşlardan itibaren ilim meclislerine katılımı sağlanmıştır. Dönemin meşhur hocalarından muhtelif alanlara dair dersler alsa da hadis ilmine yoğunlaşmıştır. Makalede, öncelikle Meryem’in aile çevresi ele alınacaktır. Daha sonra tahsil hayatı ve öğrencileri incelenecektir.

Anahtar Kelimeler:

İslam Tarihi, Memlükler, İlim, Kadın, Meryem el-Ezraiyye

A Woman Scholar in Mamluk’s Intellectual Life: Maryam al-Adhraʿiyyah

The Mamluk period is considered as the first era in which influencial role was being played by women in intellectual life other than all other periods in Islamic history. In this period, some of the elite women in the society has supported the educational institutions by establishing foundations while some of them were involved in intellectual activities. It can be seen that those who had established educational institutions were mostly from the administrative class, and those who were in the intellectual activities usually came from the scholarly backgrounds. Especially, it needs to be said that 9th (15th) century Mamluk historians recorded women who were involved in scholarship. Clearly, existence of a large number of women among their teachers also played effective role for the emergence of this situation. Maryam al-Adhraʿiyyah is one of the woman scholars, who was prominent in her intellectual activity and known by her historian students. Maryam lived in 8th (14th) century and she was connected to the Hanafi School, as often the case in scholarly family in that period, her participation of the intellectual activity had started from very young ages. In addition to the fact that she received education from famous teachers in various fields in that period, she concentrated herself in Hadith studies. In this paper, firstly we try to highlight Maryam’s family background, then her intellectual life and her students will be examined.

Keywords:

Islamic History, Mamluks, Science, Woman, Maryam al-Adhraʿiyyah,

PDF

___

Berkey, Jonathan. “Al-Subki and His Women”. Mamluk Studies Review 15 (2010): 1-17.
Berkey, Jonathan. Ortaçağ Kahire’sinde Bilginin İntikali: İslami Eğitimin Sosyal Tarihi. Trc. İsmail Eriş. İstanbul: Klasik Yayınları, 2015.
Fâsî, Ebü’t-Tayyib Takıyyüddîn Muhammed b. Ahmed b. Alî el-Hasenî. Ẕeylü’t-taḳyîd fî ruvâti’s-sünen ve’l-mesânid. Nşr. Kemâl Yûsuf el-Hût. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1990.
İbn Fehd, Ebü’l-Fazl Takıyyüddîn Muhammed b. Necm Muhammed b. Muhammed. Laḥẓü’l-elḥâẓ bi-ẕeyli ṭabaḳâti’l-ḥuffâẓ. Nşr. Zekeriye ʿUmeyrât. Beyrut: Dârü’l-Kütübü’l-ʿİlmiyye, 1998.
İbn Fehd, Necmeddin Ömer b. Muhammed b. Muhammed. Muʿcemü’ş-şüyûḫ. Nşr. Muhammed ez-Zâhî. Riyad: Dârü’l-Yemâme, 1982.
İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed el-Askalânî. el-Muʿcemü’l-müfehres. Nşr. Muhammed Şekur Meyâdinî. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1998.
İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed el-Askalânî. Muʿcemü’ş-Şeyḫa Meryem. Nşr. Muhammed Osman. Kahire: Mektebetü’s-Sekafeti’d-Diniyye, 2010.
İbn Hacer, ed-Dürerü’l-ḳâmine fî aʿyâni’l-miʾeti’s-sâmine. Nşr. Abdülvâris M. Ali. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Cîl, 1997.
İbn Hacer, el-Mecmaʿu’l-müʾesses li’l-Muʿcemi’l-müfehres. 5 Cilt. Nşr. Yusuf Abdurrahman Mar‘aşlî. Beyrut: Dârü’l-Ma‘rife, 1992.
İbn Hacer, İnbâü’l-ġumr bi-enbâi’l-umr. Nşr. Hasan Habeşî. 4 Cilt. Kahire: Lecnetü İhyâi’t-Türâsi’l-İslâmî, 1998.
İbn Hacer, Ẕeylü’d-düreri’l-ḳâmine. Nşr. Adnan Derviş. Kahire: Ma‘hedü’l-Mahtutati’l-‘Arabiyye, 1992.
İbn Râfi‘, Ebü’l-Meâlî Takıyyüddîn Muhammed. el-Vefeyât. Nşr. Salih Mehdi Abbas - Beşşar Avvad Ma‘ruf. 2 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r- Risâle, 1982.
İbn Tağrîberdî, Ebü’l-Mehâsin Cemâlüddîn Yûsuf. el-Menhelü’ṣ-ṣâfî ve’l-müstevfî baʿde’l-vâfî. Nşr. Muhammed Muhammed Emin – Saîd Abdülfettâh Âşûr. 13 Cilt. Kahire: el-Hey’etü’l-Mısriyyeti’l-Âmme li’l-Kitâb, 1984-2009.
İbn Tağrîberdî, en-Nücûmü’z-zâhire fî mülûki Mıṣr ve’l-Ḳāhire. Nşr. Muhammed Hüseyin Şemseddin. 16 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye 1992.
İbnü’l-İmâd, Ebü’l-Felâh Abdülhay b. Ahmed b. Muhammed. Şeẕerâtü’ẕ-ẕeheb fî aḫbâri men ẕeheb. Nşr. Abdülkadir Arnaut - Mahmûd Arnaut. 10 Cilt. Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 1986-1993.
Kandemir, Yaşar. “İbn Hacer el-Askalânî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 19: 514-531. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
Kavşut, Fatma. Kadınların Hadis İlmindeki Yeri (Hicrî XI. Asır Memlûkler Dönemi). Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi, 2004.
Kehhâle, Ömer Rızâ. Aʿlâmü’n-nisâ fî ʿâlemeyi’l-ʿArab ve’l-İslâm. 5 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, ts.
Khalifa, Mohsen Abdelaty Haredy. Female Transmission of Hadith in the Mamluk Period: An annotated edition and study of Ibn Hajar’s Mu‘jam Ash-Shaykhah Maryam. Doktora Tezi, Leiden University, 2014.
Makrîzî, Takıyyüddîn Ahmed b. Alî b. Abdilkādir b. Muhammed. Dürerü’l-ʿuḳûdi’l-Ferîde fî terâcimi’l-aʿyâni’l-müfîde. Nşr. Mahmud el-Celîlî. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 2002.
Özkan, Halit. Memlüklerin Son Asrında Hadis: Kahire 1392-1517. İstanbul: Klasik Yayınları, 2012.
Safedî, Halîl b. İzziddîn Aybeg b. Abdillâh. Aʿyânü’l-ʿaṣr ve aʿvânü’n-naṣr. 6 Cilt. Nşr. Ali Ebû Zeyd v.dğr. Dımaşk: Dârü’l-Fikr, 1998.
Safedî, Nektü’l-himyân fî nüketi’l-ʿumyân. Nşr. Ahmet Zeki Bek. Kahire: Dârü’l-Medine, 1911.
Sayeed, Asma, “Women and Hadith Transmission Two Case Studies from Mamluk Damascus”. Studia Islamica 95 (2002), 71-94.
Sehâvî, Ebü’l-Hayr Şemsüddîn Muhammed b. Abdirrahmân b. Muhammed. el-Cevâhir ve’d-dürer fî tercemeti Şeyḫi’l-İslâm İbn Ḥacer. Nşr. İbrahim Abdülmecid. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1999.
Sehâvî, Ebü’l-Hayr Şemsüddîn Muhammed b. Abdirrahmân b. Muhammed. eḍ-Ḍavʾü’l-lâmiʿ li-ehli’l-ḳarni’t-tâsiʿ. Beyrut: Dârü’l-Cîl, ts..
Yâkut el-Hamevî, Ebû Abdillâh Şihâbüddîn Yâkût b. Abdillâh. Muʿcemü’l-büldân. Beyrut: Dâru Sâdır, 1977.
Yılmaz, Muhammet. İbn Hacer’in Hocaları Bağlamında Kadın Hadisçiler. Ankara: Araştırma Yayınları, 2008.
Yiğit, İsmail. “Memlükler Zamanında (1250-1517) Kadın”. Diyanet İlmi Dergi 40/2 (2004): 131-144
Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân. el-ʿİber fî ḫaberi men ġaber. Nşr. Ebû Hâcer M. Saîd b. Besyûnî Zağlûl. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1985.
Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân. Muʿcemu Şüyuḫi’ẕ-Ẕehebî. Nşr. Ruhiyye Abdurrahman Süyufi. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1990.
Ziriklî, Ebû Gays Muhammed Hayrüddîn b. Mahmûd b. Muhammed b. Alî b. Fâris. el-Aʿlâm. 8 Cilt. Beyrut: Dârü’l-‘İlm li’l-Melâyîn, 2002.