Hilafetin Nass ile Tayini Meselesi

Hz. Peygamber’in (a.s) vefatından sonra İslam ümmetinin yüzleştiği en önemli ve etkisi hala devam eden sorunu hilâfettir. Tarihsel süreçte Şia, hilâfet/imâmeti iman konusu yaparak meseleyi daha girift bir hale sokmuştur. Şia’ya göre Hz. Ali’nin hilâfeti nass ile tayin edilmiş bir olgudur ve bunu teyit eden onlarca âyet vardır. Hassaten İmamiyye Şia’sı, Hz. Peygamber’den (a.s) sonra hilâfetin Hz. Ali’nin hakkı olduğunu savunmakla yetinmemiş, Kur’ân’ın birçok âyetini hilâfete ve Hz. Ali’ye inhisar ettirmek gibi bir zorlama te’vile girişmiştir. Bu bağlamda Hz. Peygamber’i (a.s) ve ashabı da zan altında bırakacak yorumlar yapmıştır. Sünnî müfessirler ise hilâfetin herhangi bir âyet yahut hadis ile tayin edilmediğini söylemiş ve Hz. Ali’ye münhasır olduğu şeklinde yorumlanan çoğu âyetin Hz. Ali’ye tahsisle tahdit edilmesini eleştirmiştir. Mamafih, tarihsel vakıanın Hz. Ebû Bekir’in hilâfetinin haklılığını gösterdiğini söylemişlerdir. Hz. Ebû Bekir Hz. Peygamber (a.s) hayatta iken ashaba imamlık yapmış, Hz. Ömer de bu hakikat ile istişhad edip onun hilâfete liyakatini vurgulamıştır. Sünnî müfessirler zikredilen hususların yanı sıra Hz. Ebû Bekir’i tafdil eden âyetler olmasına rağmen Şia’nın onu ve ashabı tahkir ve hatta tekfir etmesini tenkit etmişlerdir. Bu makale, mezkûr olguları tavzih etmeyi amaçlamaktadır. Sünnî müfessirlerin söylemlerinin tarihsel vakıa ve sahih rivâyetler ile mutabık olup olmadığı; Şia’nın mezhep taassubu ile bazı âyetleri anlam dünyasının dışına çıkarmaya çalıştığı ve Hz. Ali’yi tafdil etmeye çalışırken haksız bir şekilde ashabı tahkir ettiği görüşü tahlil edilmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler:

Şia, Fazilet, Hz. Ali, Kur’ân, Hilâfet, Âyet /Nass, Hz. Ebû Bekir

The Matter Designation of Caliphate with Nass/Verses

The most important and ever-continuing trouble faced by Islam ummah after the death of Prophet Mohammad is caliphate. In historical process, the Shia complicated the matter by making caliphate a subject of faith. According to the Shia, the caliphate of Ali was determined by nass and there are dozens of verses confirming this fact. Especially Shia of Imamiyyah, doesn’t only advocate that the caliphate Ali’s right after the Prophet Muhammad, they also embark upon constraining glosses which dedicate a lot of verses of Qur’ân to Ali. In this context, they make comments that bring Prophet Mohammad and companions under suspicion. Sunni commentators say that the caliphate wasn’t designated by any verses or hadiths and they criticize the verses glossed as allocated to Ali. Additionally, they say that the historical event righted the caliphate Abu Bakr. Abu Bakr had been the imam of companions when prophet was alive, and Omar proved this event and emphasized Abu Bakr’s merit. Moreover, the sunni commentators criticize the Shia’s discredit for Abu Bakr and companions although there are a lot of verses that aggrandize Abu Bakr. This article aims to analyze mentioned events. The result is tried to be reached whether the Sunni commentators’ interpretation is appropriate to accurate narratives, and that the opinion which Shia infer the verses out of meaning world for bigotry of sect and dicredit for Abu Bakr, and Shia causes companions to seem incorrect when they want to aggrandize to Ali.

Keywords:

Qur’an, Caliphate, Verse/Nass, Shia, Virtue, Ali, Abu Bakr,

PDF

___

Abdurrezzâk b. Hemmâm. Tefsîru’l-Kur’ân. Thk. Mustafa Müslim Muhammed. 3 Cilt. Riyad: Mektebetu’r-Rüşd, 1989.
Ahmed b. Hanbel. Musnedu’l-İmam Ahmed bin Hanbel. Thk. Şuayb el-Arnaûd. 6 Cilt. Kahire: Müessesetu Kurtuba, ts.
Ahmet Cevdet Paşa. Kısası Enbiyâ ve Tevârîhi Hulefâ. 2 Cilt. İstanbul: Bedir Yayınları, 1966.
Akbulut, Ahmet. Sahabe Devri Siyasi Hadiselerinin Kelâmî Problemlere Etkileri. İstanbul: Birleşik Yayınları, 1992.
Ateş, Süleyman. Yüce Kur’an’ın Çağdaş Tefsiri. 11 Cilt. İstanbul: Yeni Ufuklar Neşriyat, 1988.
Aycan, İrfan - Söylemez, Mehmet Mahfuz. İdeolojik Tarih Okumaları. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 1998.
Ayyâşî, Muhammed b. Mes’ûd b Ali. Kitâbu’t-tefsîr: Tefsîru’l-ayyâşî. Thk. Seyyid Hâşim el-Mahallâtî. 2 Cilt. Tahran: el-Mektebetu’l-İlmiyyetu’l- İslâmiyye, ts.
Bağdâdî, el-Kāhir b. Tâhir Muhammed. el-Fark beyne’l-fırak. Thk. Muhammed Muhyiddin Abdulhamid. Kāhire: Matbaatu’l-Medenî, ts.
Bahrânî, Seyyid Hâşîm. el-Burhân fî tefsîri’l-Kur’ân. 8 Cilt. Beyrut: Müessesetu’l-A‘lamî li’l-Matbûât, 2006.
Bâkıllânî, Kādı Ebû Bekr b. Tayyib. el-İnsâf fîmâ yecibu i‘tikāduhû velâ yecûzu’l-cehlu bih. Thk. Muhammed Zâhid b. Hasan el-Kevserî. Kāhire: el-Mektebetu’l-Ezheriyye li’t-Turâs, 2000.
Begavî, Ebû Muhammed Hasan b. Mesûd. Tefsîru’l-Begavî: meâlimu’t-tenzîl. Thk. Muhammed Abdullah en-Nemr. 8 Cilt. Riyad: Dâru Tayyibe li’n-Neşr, 1989.
Belâzûrî, Ahmed b. Yahya. Ensâbu’l-eşrâf. Thk. Muhammed Hamidullah. 13 Cilt. Lübnan, Dâru’l-Fikr, 1996.
Beyzâvî, Nâsıruddîn Ebü’l-Hayr Abdullah b. Ömer. Tefsîru’l-Beyzâvî: envâru’t-tenzîl ve esrâru’t-te’vîl. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 2003.
Bozan, Metin. İmamiyye Şiasının İmamet Tasavvuru. Ankara: İlahiyat Yayınları 2007.
Buhârî, Ebû Abdullah Muhammed b. İsmâil. Sahîhu’l-Buhârî. Riyad: Mektebetu’r-Rüşd, 2006.
Cüveynî, İmâmu’l-Harameyn Ebü’l-Meâlî Abdulmelik. Kitâbu’l-irşâd ilâ kavâidi’l-edilleti fî usûli’l-i‘tikād. Thk. Es’âd Temîm. Beyrut: Dâru’l- Maârif, 1992.
Çağatay Neşet - Çubukçu, İbrahim Âgâh. İslam Mezhepleri Tarihi. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 1985.
Demircan, Adnan. Hz. Ali’nin Hilâfet Hakkı Meselesinde Gadîr-i Hum Olayı. İstanbul: Beyan Yayınları, 1996.
Ebû Hayyân, Muhammed b. Yusuf. Tefsîru’l-bahri’l-muhît. Thk. Adil Ahmed Abdulmevcud. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 1993.
Eş’ârî, Ebü’l-Hasan Ali b. İsmail. Makalâtu’l-islâmiyyîn ve ihtilâfu musallin. Thk. Muhyiddîn Abdulhamîd. 2 Cilt. Beyrut: el-Mektebetu’l- Asriyye, 1990.
Fığlalı, Ethem Ruhi. Çağımızda İtikadi İslam Mezhepleri. İstanbul: Şato Yayınları 2001.
Fığlalı, Ethem Ruhi. “Gadîr-i Hum”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 13: 279-280. Ankara: TDV Yayınları, 1996.
Fığlalı, Ethem Ruhi. Çağımızda İtikadi İslam Mezhepleri. 6. Baskı. Ankara: Selçuk Yayınları, 1993.
Fığlalı, Ethem Ruhi. İbadiyye'nin Doğuşu ve Görüşleri. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 1983.
Fığlalı, Ethem Ruhi. İmam Ali. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1996.
Geçit, Mehmet Salih. “Mütekaddimûn Dönemi Sünnî Kelâm Kaynaklarında Şîa’nın Nass Teorisinin Kendi Argümanlarıyla Reddi”, Hikmet Yurdu 15/8 (2015): 201-237.
Halebî, Ahmed b. Yusuf. ed-Dürrü’l-masûn fî ‘ulûmi’l-kitâbi’l-meknûn. Thk. Ahmed Harrad. 11 Cilt. Dımaşk, Dâru’l-Kalem, ts.
Hamidullah, Muhammed. İslam Peygamberi. 2 Cilt. İstanbul: İrfan Yayımcılık, 1993.
Hatiboğlu, Mehmet Said. “İslam’da İlk Siyasi Kavmiyetçilik: Hilâfetin Kureyşliliği”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 23 (1978): 121-160.
Hillî, İbn Mutahhar. Minhâcü’l-kerâme fî ma’rifeti’l-imâme. Kahire: Dâru’l-Kutubi’l-İslâmî, 1962.
Hillî, İbn Mutahhar. Nehcu’l-Hak ve keşfu’s-sıdk. Kum: Müessesetu Dâri’l-İslâmî, 1407.
Hizmetli, Sabri. “Genel Olarak Raşid Halifeler Dönemi Olayları: Sonuçları ve Etkileri”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 39 (1999): 26-55.
Huveyzî, Abdu Ali b. Cumua el-Arûsî. Tefsîru Nûri’s-sekaleyn. Thk. Hâşim er-Rasûlî el-Mahalâtî. 5 Cilt. Kum: Müessesetu Nâşiru’l-A‘rabî, 1382.
Huvvâri, Hûd b. Muhakkem. Tefsîru Kitâbillâhi’l-Azîz. Thk. Belhâc bin Said Şerifî. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1990.
İbn A‘sem, Muhammed Ahmed. Kitâbu’l-futûh. Thk. Ali Şîrî. 13 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Edvâ, 1986.
İbn Abdilberr, Ebû Ömer Yusuf b. Abdillah. el-İstiâb fî marifeti’l-ashâb. Thk. Adil Mürşid. Ammân: Dâru’l-A‘lâm, 2002.
İbn Arafe, Ebû Abdullah Muhammed b. Muhammed. Tefsiru İbn Arafe. Thk. Celaleddin es-Suyûtî. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 2008.
İbn Âşûr, Muhammed Tâhir. Tefsîru’t-Tahrîr ve’t-Tenvîr. 30 Cilt. Tunus: ed-Dâru’t-Tunusiyye, 1984.
İbn Atiyye, Ebû Muhammed Abdullah b. Gālip. el-Muharreru’l-vecîz fî tefsîri’l-kitâbi’l-azîz. Thk. Abdusselam Abduşşâfî. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l- Kutubi’l-‘İlmiyye, 2001.
İbn Cüzeyy, Ebü’l-Kāsım Muhammed b. Ahmed. et-Teshîl li ‘Ulûmi’t-Tenzîl. Thk. Muhammed Sâlim Hâşim. 2 Cilt. Lübnan: Dâru’l-Kutubi’l- İlmiyye, 1995.
İbn Ebî Hâtim, Abdurrahman b. Muhammed b. İdris. Tefsîru’l-Kur’âni’l-azîm. Thk. Muhammed Esad Tayyib. 10 Cilt. Riyad: Mektebetu Nezzâr, 1997.
İbn Haldun, Ebû Zeyd Abdurrahman b. Muhammed. Mukaddime. Çev. Zeki Kadiri Uğan. 2 Cilt. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1989.
İbn Hişam, Ebû Muhammed Cemâluddîn Abdulmelik. es-Sîret’un-nebeviyye li ibn hişâm. Thk. Ömer Abdusselâm Tedmûrî. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-A‘rabî, 1990.
İbn İshâk, Ebû Abdullah Muhammed. es-Sîretu’n-nebeviyye li ibn ishâk. Thk. Ahmed Ferîd el-Mezîdî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 2004.
İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ İsmail b. Ömer. el-Bidâye ve’n-Nihâye. Thk. Abdullah bin Abdulmuhsin et-Türki. 21 Cilt. Lübnan: Merkezu’l-Buhûs ve’d- Dirasât, 1997.
İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ İsmail b. Ömer. Tefsîru’l-kur’âni’l-azîm. Thk. Sâmî bin Muhammed es-Sellâme. 8 Cilt. Riyad: Dâru Tayyibe li’n-Neşr, 1997.
İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim. el-İmâme ve’s-siyâse: Târîhu’l-hulefâ. Thk. Ali Şîrî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Edvâ, 1990.
İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim. Tefsîru garîbi’l-Kur’ân. Thk. Seyyid Ahmed Sakr. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 1978.
İbn Mâce, Ebû Abdullah Muhammed b. Yezîd. Sünenu İbn Mâce. Thk. Nâsıruddîn el-Elbâni. Riyad: Mektebetu’l-Maârif, ts.
İbn Sa‘d, Ebû Abdullah Muhammed. Kitâbu’t-tabakāti’l-kebîr. Thk. Ali Muhammed Ömer. 11 Cilt. Kahire: eş-Şirketu’d-Düveliyye, 2001.
İbn Teymiyye, Ebü’l-Abbas Ahmed b. Abdulhâlim b. Mecduddîn. Minhâcu’s-sünneti’n-nebeviyye fî nakzi kelâmi’ş-şîati’l-kaderiyye. Thk. Abdullah Muhammed Mahmud Ömer. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İ‘lmiyye, 2001.
İbnu’l-Esîr Muhammed b. Abdulkerim b. Abdulvâhid. el-Kâmil fi’t-târîh: Târîhu ibni’l-Esîr. Thk. Ebû Sayyeb el-Keramî. 11 Cilt. Beyrut: Beytu’l- Efkâri’d-Duveliyye, ts.
İbnu’n-Nedîm, Ebû Yakub İshâk b. Muhammed b. İshak. Kitâbu’l-fihrist li’n-Nedîm. Thk. Rıza Teceddüd. Tahran: b.y., 1971.
‘Îcî, Muhammed b. Abdurrahman b. Muhammed b. Abdullah. Câmiu’l-beyân fî tefsîri’l-Kur’ân. Thk. Abdulhamid Hendevî. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 2004.
Kâşânî, Molla Muhsin el-Feyd. Tefsîru’s-Sâfî. Thk. Şeyh Hüseyin el-A‘lâmî. 6 Cilt. Tahran: Mektebetu’s-Sadr, 1379.
Kummî, Ebû Ca’fer İbn Bâbeveyh (Şeyh Sadûk). Kemâlu’d-dîn ve temâmu’n-ni’me, 2 Cilt. Kum: Müessesetu’l-Beyân, 1395.
Kummî, Ebü’l-Hasan Ali b. İbrahim. Tefsîru’l-kummî. Thk. Seyyid Tayyib el-Cezâirî. 2 Cilt. Kum: Müessesetu Dâri’l-Kutub, 1909.
Mâturîdî, Ebû Mansur Muhammed. Tevilâtu ehli’s-sünne: Tefsîru’l-Mâturîdî. thk. Mecdî Basillûm. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 2005.
Mâverdî, Ebü’l-Hasan Ali b. Muhammed b. Habîb. en-Nüket ve’l-‘uyûn: Tefsîru’l-mâverdî. Thk. Abdulmaksûd bin Abdurrahîm. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, ts.
Meclisî, Muhammed Takî b. Maksûd Ali. Bihâru’l-envâri’l-câmiati li düreri ahbâri’l-eimmeti’l-ethâr. 25 Cilt. Beyrut: Menşûrâtu Müessesetu’l- A‘lamî, 2008.
Mesûdî, Ebü’l-Hasan Ali b. Hüseyin. Murûcu’z-zeheb ve maâdinu’l-cevher. Thk. Kemâl Hasan Merî’. 4 Cilt. Beyrut: el-Mektebetu’l-Asriyye, 2005.
Mesûdî, Ebü’l-Hasan Ali b. Hüseyin. Kitâbu’t-tenbîh ve’l-işrâf. Leiden: Matbaatu Brill, 1893.
Mevdûdî, Ebü’l-‘Alâ. Tefhimu’l-Kur’ân. 7 Cilt. İstanbul: İnsan Yayınları, 2000.
Muzaffer, Muhammed Rıza. Şia İnançları: Akāidu’l-İmâmiyye. Çev. Abdulbaki Gölpınarlı. İstanbul: Zaman Yayınevi, 1978.
Müslim, Ebü’l-Hüseyn. Sahîhu Müslim. Thk. Muhammed Fuad Abdulbaki. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Hadis, 1991.
Nâşi el-Ekber. Mesâilu’l-imâme ve muktezâtun mine’l-kitâbi’l-evsati fi’l-makālât. Thk. Yusuf Fânis. Beyrut: Dâru’n-Neşr, 1971.
Nesâî, Ebû Abdurrahman Ahmed b. Şuayb b. Ali. Sünenu’n-nesâî. Thk. Abdulfettah Ebû Ğudde. 9 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 1994.
Nesefî, Ebü’l-Berekât Abdullah b. Ahmed b. Mahmûd. Tefsiru’n-Nesefî: medâriku’t-tenzîl ve hadâiku’t-te’vîl. Thk. Yusuf Ali Bedîvî. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kelâmi’t-Tayyib, 1997.
Nevbahtî, Ebû Muhammed Hasan b. Musa - Kummî, Sa'd b. Abdilah Ebû Halef. Şii Fırkalar: Kitâbu’l-makalât ve’l-fırak, fıraku’ş-şîa. Çev. Hasan Onat vd. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2004.
Neysâbûrî, Ebû Abdullah Hâkim. el-Müstedrek ale’s-sahîhayn. 2 Cilt. Kahire: Dâru’l-Harameyn, 1997.
Onat, Hasan. “Şiî İmâmet Nazariyesi”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 32/4 (1992): 89-112.
Özen, Şükrü. “Mâturîdî ve Siyaset: Hilâfetin Kureyşliliği Meselesi”. İmam Mâturîdî ve Mâturîdîlik Sempozyumu (İstanbul, 22-24 Mayıs 2009), 524-548. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2012.
Öztürk, Mustafa. Tefsirde Ehl-i Sünnet Şia Polemikleri. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2012.
Pezdevî, Ebü’l-Yusr Muhammed. Usûlud-dîn: Ehl-i Sünnet Akaidi. Çev. Şerafettin Gölcük. İstanbul: Kayıhan Yayınları, 1998.
Râzî, Fahreddîn. Mefâtîhu’l-gayb: Tefsîru’r-Râzî. 32 Cilt. Lübnan: Dâru’l-Fikr Li’t-Tabaa ve’n-Neşr, 1981.
Sofuoğlu, Cemal. Şia’nın Hadis Anlayışı. Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, 1977.
Suyûtî, Celâleddîn. ed-Dürrü’l-mensûr fi’t-tefsîri bi’l-me’sûr. Thk. Abdullah bin Abdulmuhsin et-Türkî. 17 Cilt. Kahire: Merkezu Hicr li’l-Buhûs, 2004.
Süddî el-Kebîr, Tefsîru süddî el-kebîr. Thk. Muhammed Atâ Yûsuf. Beyrut: Dâru’l-Vefâ, 1993.
Şehristânî, Ebü’l-Feth Muhammed b. Abdilkerîm. el-Milel ve’n-nihal. Thk. Ahmed Fehmi Muhammed. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 1992.
Şîrâzî, Şeyh Nâsır Mekârim. el-Emsêl fî tefsiri kitâbillâhi’l-münzel. 15 Cilt. Kum: Dâru’n-Neşr li Medreseti İmam Ali, 1426.
Tabatabâî, Seyyid Muhammed Hüseyin. el-Mîzân fî Tefsîri’l-Kur’ân. 22 Cilt. Beyrut: Müessesetu’l-A‘lamî, 1997.
Taberî, Ebû Câfer Muhammed b. Cerîr. Câmiu’l-beyân an te’vîli âyi’l-Kur’ân. Thk. Abdullah bin Abdulmuhsin et-Türkî. 26 Cilt. Kahire: Merkezu’l-Buhûs ve’d-Dirâsâti’l-Arabiye, 2001.
Taberî, Ebû Câfer Muhammed b. Cerîr. Târîhu’t-Taberî: Târîhu’r-Rusul ve’l-mulûk. Thk. Muhammed Ebü’l-Fadl İbrâhîm. 11 Cilt. Kahire: Dâru’l-Maârif, ts.
Tabersî, Ebû Ali el-Fadl b. Hasan. Mecmeu’l-beyân fî Tefsîri’l-Kur’ân. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-U‘lûm, 2005.
Tirmîzî, İsa b. Muhammed b. İsa. Sünenu’t-Tirmîzî. Thk. Beşşâr Ammâr Ma’rûf. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1996.
Tûsî, Ebû Ca’fer Muhammed b. Hasan. et-Tibyân fî Tefsîri’l-Kur’ân. Thk. Şeyh Âğa et-Tahrânî. 10 Cilt. Beyrut: Dâru İhyai’t-Turâsi’l-A‘rabî, ts.
Tûsî, Ebû Cafer Muhammed b. Hasan. el-İktisâd fîmâ yeteallaku bi’l-i’tikād. Necef: b.y., 1979.
Ukberî, Ebû Abdullah Muhammed b. Nu’mân. Tefsîru’l-kur’âni’l-mecîd el-mustahrec min turâsi Şeyh Mufîd. Thk. Seyyid Muhammed Ali Ayâzî. Kum: Müessesetu Bustân, 1424.
Ukberî, Ebû Abdullah Muhammed b. Nu’mân. el-Mesâilu’l-Ukberiyye. Kum: Müessesetu’l-İrşâd ve’t-Tevzi‘, 1413.
Vâhidî, Ebü’l-Hasan Muhammed. el-Vasît fî tefsîri’l-Kur’ani’l-Mecîd. Thk. Adil Ahmed Abdulmarsud. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 1994.
Vâkıdî, Ebû Abdullah Muhammed b. Amr. Meğâzî Rasûlillâh. Mısır: Matbaatu’s-Saâde, 1947.
Ya‘kûbî, Ahmed b. Ebî Ya'kub b. Ca'fer b. Vehb. Târîhu’l-Ya‘kûbî. 11 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 1960.
Yazır, Elmalılı Muhammed Hamdi. Hak Dini Kur’an Dili. 10 Cilt. İstanbul: Hikmet Neşriyat, 2006.
Zeccâc, Ebû İshâk İbrahim b. Seriyy. Maâni’l-Kur’ân ve i‘râbuhu. Thk. Abdulcelil Şulbî. 5 Cilt. Beyrut: Âlemu’l-Kutub, 1988.
Zemahşerî, Cârullah Ebü’l-Kāsım Muhammed b. Ömer. el-Keşşâf an hakāiki gavâmidi’t-tenzîli ve u‘yûni’l-ekvali fi vucûhi’t-te’vîl. Thk. Adil Ahmed Abdulmevcud. 6 Cilt. Riyad: Mektebetu’l-Abikan, 1998.
Zührî, Ubeydullah İbn Şihâb. el-Meğâzi’n-nebeviyye. Thk. Süheyl Zekkâr Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1981.