Dinî ve İlmî Birikimin Divan Şiirindeki İzdüşümleri

Bütün bir evrenle irtibat kurma, duygu ve düşünceleri paylaşma adına insana bahşedilen en etkin enstrüman dildir. Dilin şekillendirdiği kelâm yapılanmaları içerisinde şiirin apayrı bir yeri ve önemi haiz olduğu bilinmektedir. Çok eski çağlardan beri şiir insanoğlunun, duygu ve düşüncelerini en etkin biçimde ifade edebilmek için başvurduğu en verimli iletişim vasıtalarından biri olmuştur. Öyle ki, eski medeniyetlerin ve tarihî kalıntıların aktarılmasında önemli bir rol üstlenen mitik destanların kahir ekseriyeti şiir formunda tanzim edilmiştir. Hatta kutsal metinlerin bazı bloklarının şiirsel bir yapılanma arz ettiği araştırmacılara malûmdur. Şiirin de pek çok edebî form ve tarz farklılığına sahip olduğu bilinmektedir. Biz bu çalışmamızda, ekseni bütünüyle aruz üzerine kurulu olan divan şiirimizin toplumu yönlendirme ve aydınlatma adına yansıttığı özdeyişler, hikmetler, nasihatler ve bazı bilimsel göndermeler üzerine fikir imal etmeye çaba sarf ettik. Büyük bir sanat anlayışına ve bilgi birikimine dayalı olan divan şiirimizin en dikkat çeken özelliği, insan yaşamı için altın kurallar içeren nasihat ve hikmetlere yer vermesidir. Bu nasihat ve hikmetlerin hemen tamamı asla birer fantezi ve senaryo ürünü olmayıp, yaşanmış ve yaşanmakta olan sosyokültürel gerçekliklerden iktibas edilmiş değerler birikimidir. Çalışmamızda divan şiirinin Türkçe, Arapça ve azıcık da Farsça örneklerine yer vermiş bulunmaktayız. Bu noktada çalışmayı başlıca üç temel kategoriye taksim ederek, önce genellemenin ilk, örneklendirmenin ikinci mısrada yer aldığı şiirleri, ikinci aşamada örneğin ilk, genellemenin ise ikinci mısrada yer aldığı şiirleri ve nihayet üçüncü aşamada da bazı ilim ve fenlere gönderi yapan şiirleri tahlil etmeye çalıştık.

Anahtar Kelimeler:

Divan Şiiri, atasözü, darbımesel, teşbih, ilim, nasihat

Footprints of Religious and Scholarly Accumulation in Diwan Poetry

Tongue is the most effective tool granted to mankind, which serves to communicate with the entire universe and to share our feelings and thoughts. It is a well-known fact that, poetry has an exceptional place and significance among the word structures shaped by the tongue. Since the very ancient times, poetry has been a most efficient means of communication which enabled the mankind to express their feelings and thoughts in the most effective way. So much so that, the majority of mythical epics - which have undertaken an important role in conveying the old civilizations and historical remains- have been arranged in a poetic form. Moreover, it is known by the researchers that some holy scriptures contain passages of poetic nature. We also know that the poetry has got a lot of diverse literary forms and different styles. In this study, we endeavored to set forth some considerations upon the adages, aphorisms, advice and some scientific references, reflected by our diwan poetry -which was entirely based on prosody- upon the society with a view to directing and illuminating them. Diwan poetry was based on a grand artistic understanding and rich knowledge, whose most prominent feature is having a wide range of aphorisms and advice which include golden rules for the human life. Almost all of those aphorisms and advice are in no ways fictional fantasies or scenarios, but rather, they are accumulated acquisitions inspired from socio-cultural realities of past and present. In our study, we exemplified pieces of diwan poetry, mainly in Turkish and Arabic languages, and a bit of Persian verses. In this regard, we divided it into three main parts; the first part investigates the verses in which the generalization comes in the first line and illustration comes in the second line; while the second part deals with verses in which the illustration comes in the first line and generalization comes in the second line; and the third part deals with the verses which make a reference to some sciences and disciplines.

Keywords:

Diwan Poetry Comprehensive Principle, Proverb, Advice, Metaphor, Simile, Science,

PDF

___

Ahmed b. Muhammed, es-Sâvî el-Mâlikî. Hâşiye ‘alâ Tefsîri’l-Celâleyn. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, ts.
Akkuş, Metin. Erzurum’un Yüzleri; Nef’î. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları, 2015.
A‘şâ, Meymûn b. Kays. Dîvânu’l-A‘şâ el-Kebîr. Nşr. M. Muhammed Huseyn, Mısır: 1950.
Attar, Feridüddin. Tezkiretü’l-Evliya. Trc. Süleyman Uludağ, Bursa: İlim Ve Kültür Yayınları, 1984.
Beydâvî, Nâsıruddin Abdullah b. Ömer. Envâru’t-Tenzîl ve Esrâru’t-Te’vîl. İstanbul: Dâru’t-Tıbâati’l-Âmira, 1885.
Çağıl, Necdet. Din Dili ve Mecaz. İstanbul: İz Yayıncılık, 2008.
Çağıl, Necdet. İlâhî Kelâmın Tabiatı [Sözden Yazıya]. İstanbul: İnsan Yayınları, 2003.
Çağıl, Necdet. “Kur’an Nazmında Müşahede Edilen Eşsiz Mantık Örgüsüne Dair Bir Örneklendirme: Bazı Kıyas Formlarının Kur’an’a Uygulanması”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 41, Erzurum: 2014.
Gelenbevî, İsmail Efendi. Mîzânu’l-İntizâm (Şemsiyye Şerhi). İstanbul: Hacı Hüseyin Efendi Matbaası, 1892.
Hüseyin Güftâ, Divan Şiirinde İlim. Ankara: Akçağ Yayınları, 2004.
İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Feth Nasrullah b. Muhammed. el-Meselu’s-Sâir fî Edebi’l-Kâtib ve’ş-Şâir. Kahire: Nahdatu Mısr, ts.
Kâtibî, Ebü’l-Hasen Necmüddîn Ali b. Ömer. er-Risâletü’ş-Şemsiyye fi’l-Kavâ‘idi’l-Mantıkiyye, Kalküta: 1815.
Lebîd b. Rabî‘a el-‘Âmirî. Dîvân (şerhiyle birlikte). Thk. İhsan Abbas, Kuveyt: 1962.
Manisalı Kara Mahmut Efendi. Muğni’t-Tullâb. İstanbul: Ali Efendi Matbaası, ts.
Mehmet Rıfat Manastırlı. Mecâmiu’l-Edeb. İstanbul: Dersaâdet Yayınları, 1890.
Mehmet Zihni Efendi. el-Kavlu’l-Ceyyid, İstanbul: Maarif Yayınları, 1914.
Mevlânâ Celâleddîn Muhammed. Mesnevî-i Ma‘nevî. Haz. Adnan Karaismailoğlu - Derya Örs. Ankara: Akçağ Yayınları, 2007.
Molla Fenârî, Şemseddin Muhammed b. Hamza. Fevâid (Îsâgûcî şerhi). İstanbul: İbrahim Efendi Matbaası, 1888.
Molla Husrev, Kadı Muhammed b. Firâmûz. Dürerü’l-Hükkâm fî Şerh-i Gureri’l-Ahkâm. İstanbul: Fazilet Neşriyat, 1978.
Râgıb el-Isfahânî, Ebü’l-Kasım Hüseyin b. Muhammed. Mufredâtu Elfâzı’l-Kur’ân. Şam: Dâru’l-Kalem, 2009.
Sa‘lebî, Ebû İshak Ahmed b. Muhammed. el-Keşf ve’l-Beyân fî-Tefsîri’l-Kur’ân. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2004.
Soykut, İsmail Hilmi.“Açıklamalarıyla XII. Asırdan XX. Asra Kadar Türk Şiirinde Tasavvuf”. Hikmet ve Felsefeyle Dolu Unutulmaz Mısralar. İstanbul: Sönmez Neşriyat ve Matbaacılık, 1968.
Sünbül-zade Vehbî. Dîvân. Haz. Ahmet Yenikale. Kahramanmaraş: Kültür ve Turizm Bakanlığı, 2012.
Şebüsterî, Şeyh Sadettin Mahmut b. Yahya. Gülşen-i Râz (Muhammed Lâhîcî Geylânî’nin şerhiyle birlikte).Tahran: Kitaphane-i Millî-i İran, 1961.
Şeyh Gâlib. Dîvân. Mısır: Bulak Matbaası, 1836.
Şeyhî. Şeyhî Dîvânı. Haz. Mustafa İsen - Cemal Kurnaz, Ankara: Akçağ Yayınları, 1990.
Taberî, Ebû Cafer Muhammed b. Cerîr. Câmi‘u’l-Beyân ‘an Te’vîl-i Âyi’l-Kur’ân. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2002.
Taftâzânî, Sa‘duddîn Mes‘ûd b. Ömer. Muhtasaru’l-Ma‘ânî. İstanbul: Kırımlı Abdullah Efendi Matbaası, 1886.
Taftâzânî, Sa‘duddîn Mes‘ûd b. Ömer. Şerhu’l-‘Akâid. İstanbul: Salah Bilici Kitabevi, 1973.
Uludağ, Süleyman. “Hallâc-ı Mansûr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: 1997.
Zemahşerî, Ebü’l-Kasım Cârullah Mahmud. el-Keşşâf ‘an Hakâik-i Gavâmıdı’t-Tenzîl ve ‘Uyûni’l-Akâvîl fî Vucûhi’t-Te’vîl. Beyrut: Dâru’l- Kütübi’l-İlmiyye, 2009.
Zerkeşî, Bedruddîn Muhammed b. Abdillâh, el-Burhân fî ‘Ulûmi’l-Kur’ân. Mısır: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-‘Arabiyye, 1957.