Savaşın Osmanlı Mizah ve Karikatürüne Yansıyan Acı Yüzü: I. Dünya Savaşı’nda İstanbul’da Kıtlık, Karaborsa ve Vurgunculuk

1. Dünya Savaşı, yalnız cephelerde ağır can ve mal kayıplarına yol açmakla kalmamış, cephegerisinde de büyük zorluklara yol açmıştır. İtilaf güçlerinin Boğazlara uyguladığı abluka OsmanlıDevleti’nin hem en büyük şehri, hem de en büyük tüketim merkezi olan İstanbul’da şiddetli bir kıtlığa yolaçarak karaborsa ve vurgunculuğa ortam hazırlamıştır. Genç nüfusunla birlikte çift hayvanlarının venakil vasıtalarının ordu emrine alınması yurt genelinde tarımsal üretimin azalmasına yol açarak kıtlığıiyice körüklemiştir. Halkın önemli bir bölümü bu yüzden büyük sıkıntı çekerken küçük bir tüccar kesimibu durumu fırsat bilerek yaptığı vurgunlarla büyük servetler elde etmiştir.Karagöz gazetesi basına uygulanan katı sansüre rağmen karikatür ve mizah dilinin avantajlarındanyararlanarak kıtlık, karaborsa ve vurgunculuğun toplumun farklı katmanlarındaki yansımalarını dilegetirmiştir. Halkın çektiği büyük sıkıntıları dile getirirken vurguncuların lüks yaşamını da gözler önünesermiştir. Bu çalışma, adı geçen gazete örneğinde savaşın neden olduğu kıtlık, karaborsa vevurgunculuğun İstanbul’daki etkilerini incelemeyi amaçlamaktadır.

The Plight of War Reflected in Ottoman Humor and Caricature: Famine, Black Market and Profiteering in Istanbul During The World War I

The World War I not only led to heavy losses of life and property at fronts but also caused great difficulties behind the lines. The blockade that the Entente powers applied to the Straits led to a severe famine and set the stage for black-markets and profiteering in Istanbul, which was both the largest city and the consumption center of the Ottoman Empire. Both recruiting young population and bringing livestocks and transportation vehicles under control of the army has fueled the famine by leading to a decline in agricultural production throughout the country. While a considerable part of the people suffered for this reason, a small merchant group has made great fortunes by taking advantage of this opportunity and profiteering. In spite of censorship over the press, the Karagöz newspaper by taking the advantages of cartoons and humor, expressed the reflections of famine, black marketeering and profiteering on different strata of the society. While expressing the great troubles of the people, it showed the luxurious life of the profiteers as well. This study aims to examine the effects of famine, black marketeering and profiteering that caused by the war in Istanbul.

PDF

___

ATASE Arşivi, BDH Koleksiyonu, Klasör No: 354, Dosya No: 1420, Fihrist No: 066.
İaşe Kanun-ı Muvakkati (10 Temmuz 1332), Düstur, 2. Tertip, VIII, Evkaf Matbaası, İstanbul 1928, ss. 1230-1231.
İaşe Nezareti Hakkında Kararname (30 Temmuz 1334), Düstur, 2. Tertip, X, Evkaf Matbaası, İstanbul 1928, s. 558-562; Ayrıca bkz. Osmanlı Belgelerinde Birinci Dünya Harbi, II, ss. 241-246.
Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi, Devre 3, İçtima Senesi 3, Cilt 2, TBMM Basımevi, Ankara 1991.
Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi, Devre 3, İçtima Senesi 4, Cilt 2, TBMM Basımevi, Ankara 1991.
Osmanlı Belgelerinde Birinci Dünya Harbi, I-II, yay. haz. Kemal Gurulkan vd., Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayını, İstanbul 2013.
Tekâlif-i Harbiye’nin Suret-i Tarhı Hakkında Kanun (14 Temmuz 1330), Düstur, 2.
Tertip, VI, Matbaa-i Âmire, Dersaadet 1334, ss. 1011, 1012.
İkdam
Karagöz
Sabah
Tanin
1335 Senesi İstanbul Beldesi İhsaiyat Mecmuası, Matbaa-i Osmaniye, Dersaâdet, 1337.
AYDIN, Mehmet, “ Mütareke Döneminde İstanbul’da Hayat Pahalılığı Sorunu (1918- 1922)”, History Studies, Volume 2/2 2010, ss. 441-451.
AYDIN, Mehmet, “İttihat ve Terakki’ye Yönelik İstanbul Basınında Yer Alan Bazı Yolsuzluk İddiaları”, Turkish Studies, Volume 3/7 Fall 2008, ss. 696-706.
BAYUR, Yusuf Hikmet, Türk İnkılabı, C. III, Ks. IV, TTK Yayını, Ankara 1991.
ÇAKMAK, Fevzi, “Karagöz Mizah Dergisi Sütunlarında Birinci Dünya Savaşı”, Uluslararası Tarih Sempozyumu (İzmir, 16-18 Ekim 2014)Bildiri Kitabı, İzmir 2015, ss. 361-381.
ÇAVDAR, Necati, “Birinci Dünya Harbi Sonunda İstanbul’da Kömür Kıtlığı ve Buna Bağlı Sıkıntılara Çözüm Arayışları” Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Sayı: 98 (Temmuz – 2014), ss. 95-130.
ELDEM, Vedat, Harp ve Mütareke Yıllarında Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomisi, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1994.
GÖZCÜ, Alev, “I. Dünya Savaşı ve Osmanlı Devleti’nin Gündelik Hayatından Kesitler”, Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, XVI/32 (2016-Bahar), ss. 133-169.
JAESCHKE, Gotthard, “Mondros’a Giden Yol”, Belleten, Cilt: XXVIII, Sayı: 109 (Ocak 19164), ss. 141-152.
KARA, Murat, “Osmanlı Devleti’nin Son Döneminde Ereğli Kömür Havzası (1829- 1920)”, History Studies, Volume 5, Issue 1, January 2013, ss. 223-250.
KURAT, Yuluğ Tekin, “1878-1919 Arasında Türk-Rus İlişkilerinin Siyasal Anatomisi”, Türk-Rus İlişkilerinde 500 Yıl (1492-1992), Ankara 1999, ss.139-146.
MACFIE, A.L., Osmanlıların Son Yılları (1908-1923), Çev.: D. Acar-F. Soysal, İstanbul 2003.
ÖĞÜN, Tuncay, “Karagöz Gazetesi Örneğinde Osmanlı Mizahında ve Karikatüründe Çanakkale Deniz Savaşları”, Çanakkale Araştırmaları Türk Yıllığı, Yıl: 13, Bahar 2015, Sayı: 18, ss. ss. 563-592.
ÖZTEL, Muharrem, “İstanbul’un Temel İhtiyaçlarından Mahrukâtın (Odun ve Kömür) Önemi ve Mahrukât Arz Piyasası (1789-1918)”, Turkish Studies, Cilt: 8/7 (Summer 2013), ss. 487-505.
SANDERS, Liman von, Türkiye’de Beş Sene, Yeditepe Yayınevi, İstanbul 2006.
STUERMER, Harry, Konstantinopl’da Savaşın İki Yılı (1915-1916), çev. Yurdakul Fincancıoğlu, Büke Yayınları, İstanbul 2002.
SÜNBÜLZÂDE VEHBÎ, Lutfiyye, yay. haz. Rüreyya Ali Beyzadeoğlu, Cihan Neşriyat ve Matbaacılık, İstanbul 1996.
TALAT PAŞA, Hatıralarım ve Müdafaam, Kaynak Yayınları, İstanbul 2006.
TAYLAN, Mehmet,” Osmanlı Basınında İhtikâr: Temsil, Mizah ve Mağduriyet (1917- 18)”, Kebikec, Sayı: 43 (2017), ss. 73-124.
TEMEL, Mehmet, İşgal Yıllarında İstanbul’un Sosyal Durumu, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1998.
TEMEL, Mehmet, Mütareke Döneminde İstanbul’un İaşe Sorunu”, Toplumsal Tarih, Sayı: 52 (Nisan 1998) ss. 40-45.
TOPRAK, Zafer, Türkiye’de Ekonomi ve Toplum(1908-1950)/İttihat-Terakki ve Devletçilik, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1995.
VURAL, Mithat Kadri, “Savaş Yıllarında Milli Bir Burjuvazi Oluşturma Çabası Olarak Harp Zenginleri ve Buna Yönelik Eleştiriler”, Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, XVI/32 (2016-Bahar), ss. 109-131.
ZİYA ŞAKİR, 1914-1918 Cihan Harbini Nasıl İdare Ettik?, Muallim Fuat Gücüyener Anadolu Türk Kitap Deposu, İstanbul 1944.