Osmanlı Mukataa Yönetim Organizasyonunda Yeni Bir Model: Timar Alanlarının Mukataalaştırılma Süreci ve Malikâne Olarak Satışa Çıkarılan İlk Haslar

Osmanlı maliyesinde, bir taraftan vergi kaynaklarının durumunun iyileştirilmek istenmesi, diğertaraftan uzun süreli ve yıpratıcı savaşlar nedeniyle sıkıntısı çekilen nakit ihtiyacına kaynak sağlamakamacıyla, genelde 1-3 yıl olarak tasarlanan iltizam sistemindeki bu sınırlı süre kaldırılarakmukataaları tasarruf edenlerin hayat sürelerine endekslenen malikâne sistemine geçilmişti. Bir vergikaynağının malikâne olarak satılabilmesi için onun bir mukataa statüsünde olması, yani merkezîhazineye ait sayılan gelir kaynakları arasında olması gerekiyordu. Devlete ait olan mukataalar dahavâss-ı hümâyûna dâhil olan yani timar alanları dışında kalan gelir türleriydi. Ancak devletmaliyesinin bir darboğaz içine girerek sıkıntıya düşmesi ve timar sisteminin bozulması neticesindetimar alanları mukataaya dönüştürülmeye başlanmıştır. Timar alanlarının mukataalaşmasındankastedilen ise, has, zeâmet ve timar adlı dirliklerden elde edilen ve mahallinde tahsis oluna gelengelirlerin giderek merkezî hazine gelirleri arasına dâhil edilmesidir. Çalışmamızda, Osmanlımaliyesinde malikâne sistemine geçilmesinin hemen ardından, timar alanları içerisinde yer alan vehas olarak adlandırılan dirliklerin mukataaya dönüştürülmesi süreci ve bu hasların ilk satışına dairbilgiler arşiv kaynaklarındaki kayıtlardan elde edilen veriler bağlamında değerlendirilecektir.

A New Model in the Ottoman Mukataa Management Organization: Making Mukataa Process of Manorial Areas and The First Royal Fields that were Released as Manor

In the Ottoman finance, in order to improve the situation of tax resources from one side and to provide funds to the cash need which is suffered from long-term and weary wars from the other side, this limited period in the system of irrigation, which is generally designed as 1-3 years, was abolished and the mukataa were switched to the manor system indexed to the life span of those who saved. In order for a tax source to be sold as a manor, it had to be a mukataa status, that is, among the sources of income that belonged to the central treasure. The state-owned mukataa were also the types of income that were included in the “havâss-ı hümâyûn”, ie, except for the manorial areas. However, as a consequence of the collapse of the state finances and the deterioration of the manorial system, the thimble fields began to be transformed into mukataa. The intention of the manorial areas are to include in the central treasury revenues the proceeds from the so-called “has”, “zeâmet” and “timar” (manorial), which are allocated in the local area. In this study, immediately after the transition to the Ottoman government in the manor system, manorial areas located within and converting mukataa those named “dirlik” as unique processes and it has the will be considered in the data context obtained from records in data archival sources about the first sale.

PDF

___

Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Kamil Kepeci, 3080/3.
Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Kamil Kepeci, 3085/1.
Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Kamil Kepeci, 5040/30, 31, 36.
Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Maliyeden Müdevver Defterler, 3423/23.
AFYONCU, Erhan, “Mîr-i Alem /Osmanlılar”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. XXX, İstanbul 2005, s. 124- 125.
AKDAĞ, Mustafa, Timar Rejiminin Bozuluşu”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi, C. 3, S. 4, Ankara 1945, s. 419- 431.
AKDAĞ, Mustafa, Türk Halkının Dirlik ve Düzenlik Kavgası Celalî İsyanları, Barış Yayınları, Ankara 1999.
ALTUĞ, Uğur, II. Murad Dönemine Ait Tahrir Defterlerinin Yayına Hazırlanması ve Bu Malzemeye Göre Tımar Sistemi, Demografi, Yerleşme ve Topoğrafya Üzerinde Araştırmalar, (Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi), Ankara 2010.
AYDIN, H. Veli, “Timar Sisteminin Kaldırılması Süreci ve Bazı Değerlendirmeler”, Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi (OTAM), Sayı: 12, Ankara 2001, s. 65- 104.
Aynî Ali Efendi, Osmanlı İmparatorluğunda Eyâlet Taksimatı, Toprak Dağıtımı ve Bunların Mali Güçleri, Çev.: Hadiye Tuncer, Gürsoy Basımevi, Ankara 1964.
BAŞARIR, Özlem, 18. Yüzyılda Malikane Uygulaması ve Diyarbekir Voyvodalığı, (Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi), Ankara 2009.
Başbakanlık Osmanlı Arşivi Rehberi, Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayın Nu: 108, İstanbul, 2010.
BATMAZ, Eftal Şükrü, “İltizam Sisteminin XVIII. Yüzyıldaki Boyutları”, Osmanlı, III, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 1999, s. 250- 257.
BOZKURT, Nebi, “Nakkaş”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. XXXII, İstanbul 2006, s. 326- 328.
CEZAR, Mustafa, Osmanlı Tarihinde Levendler, İstanbul Güzel Sanatlar Akademisi Yayınları, İstanbul 1965.
CEZAR, Yavuz, Osmanlı Maliyesinde Bunalım ve Değişim Dönemi (XVIII. yy dan Tanzimat’a Mali Tarih), Alan Yayınları, İstanbul 1986.
CİN, Halil- S. Gül Akyılmaz, Tarihte Toplum ve Yönetim Tarzı Olarak Feodalite ve Osmanlı Düzeni, İkinci Baskı, Çağ Üniversitesi Yayınları, Adana 2000.
CİN, Halil, Mirî Arazi ve Bu Arazinin Özel Mülkiyete Dönüşümü, 2. Baskı, Selçuk Üniversitesi Yayınları, Konya 1987.
CİN, Halil, Osmanlı Toprak Düzeni ve Bu Düzenin Bozulması, 3. Baskı, Selçuk Üniversitesi Yayınları, Konya 1992.
ÇAKIR, Baki, Osmanlı Mukataa Sistemi (XVI- XVIII. Yüzyıl), Kitabevi Yayınları, İstanbul 2003.
ÇİZAKÇA, Murat, “Osmanlı İmparatorluğu’nda İç Borçlanmanın Evrimi (XV. Yüzyıldan, XIX. Yüzyıla)”, Osmanlı, C. III, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 1999, s. 223- 226.
ÇİZAKÇA, Murat, İslam Dünyasında ve Batı’da İş Ortaklıkları Tarihi, Çev.: Şehnaz Layıkel, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1999.
DİA, “Simkeşhâne”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. XXXVII, İstanbul 2009, s. 211- 213.
DOĞAN, Mehmet, “Osmanlı Timar Sistemi’nde Tevcih Prosedürü”, Çankırı Karatekin Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 2 (1), Çankırı 2011, s. 1- 11.
DOĞAN, Mehmet, Ankara Sancağı’nda Timar Sistemi’nin Dönüşümü, (Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi), Ankara 2006.
EMECEN, Feridun, “Başmukâtaa Kalemi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. V, İstanbul, 1992, s. 135.
ERDOĞAN, Mert Can, “Osmanlı Taşrasında Kriz ve Dönüşüm: XVIII. Yüzyıl'ın İlk Yarısında Şam Bağdat ve Musul Eyaletleri”, I. Uluslararası Ortadoğu Sempozyumu Bildirileri, 2. Cilt, Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınları, Kırıkkale 2014, s. 199- 214.
GENÇ, Mehmet, “Malikâne”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. XXVII, Ankara 2003, s. 516- 518.
GENÇ, Mehmet, “Osmanlı Maliyesi’nde Malikâne Sistemi”, Türkiye İktisat Tarihi Semineri Metinler/ Tartışmalar, 8- 10 Haziran, Ed. Osman Okyar, Hacettepe Üniversitesi Yayınları, Ankara 1973, s. 231- 292.
GENÇ, Mehmet, Osmanlı İmparatorluğu’nda Devlet ve Ekonomi, Ötüken Yayınları, İstanbul 2002.
Göriceli Koçi Bey, Koçi Bey Risalesi, Sad., Zuhuri Danışman, Birinci Basılış, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul 1972.
HALAÇOĞLU, Yusuf, XIV- XVII. Yüzyıllarda Osmanlılarda Devlet Teşkilâtı ve Sosyal Yapı, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1991.
İNALCIK, Halil, “Osmanlı Fetih Yöntemleri”, Söğüt’ten İstanbul’a, Osmanlı Devleti’nin Kuruluşu Üzerine Tartışmalar, Der. Oktay Özel-Mehmet Öz, İmge Kitabevi, Ankara 2000, s. 443- 472.
İNALCIK, Halil, “Ottoman Methods of Conquest”, Çev.: Oktay Özel, Studia Islamica, 2, Paris 1954, s. 103-129.
İNALCIK, Halil, “Stefan Duşan’dan Osmanlı İmparatorluğuna, XV. Asırda Rumeli’de Hıristiyan Sipahiler ve Menşeleri”, Osmanlı İmparatorluğu Toplum ve Ekonomi Üzerinde Arşiv Çalışmaları, İncelemeler, 2. Baskı, Eren Yayıncılık, İstanbul 1996, s. 67- 108.
İNALCIK, Halil, Tanzimat ve Bulgar Meselesi, Doktora Tezi’nin 50. Yılı (1942-1992), Eren Yayıncılık, İstanbul 1992.
İPŞİRLİ, Mehmet, “Klasik Dönem Osmanlı Devlet Teşkilatı”, Osmanlı Devleti Tarihi, C. I, Ed. E. İhsanoğlu, IRCICA Yayınları, İstanbul 1999, s. 139- 279.
KARACA, Filiz, “Kürk”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. XXVI, İstanbul 2002, s. 568- 570.
KARAMURSAL, Ziya, Osmanlı Malî Tarihi Hakkında Tetkikler, 2. Baskı, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1989.
KURT, Yılmaz, “Osmanlı Toprak Yönetimi”, Osmanlı, C. III, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 1999, s. 59- 65.
Mustafa Nuri Paşa, Netayic ül-Vukuat Kurumları ve Örgütleriyle Osmanlı Tarihi, Sad. Neşet Çağatay, C. III-IV, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1992.
Mustafa Nuri Paşa, Netayic ül-Vukuat Kurumları ve Örgütleriyle Osmanlı Tarihi, Sad. Neşet Çağatay, C. I-II, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1987.
Osmanlı Devlet Teşkilâtına Dair Kaynaklar, Kitâb-ı Müstetâb, Yay. Yaşar Yücel, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1988.
Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, C. I: 1300- 1600, Ed. Halil İnalcık- Donald Quataert, Çev.: Halil Berktay, Eren Yayıncılık, İstanbul 2000.
ÖZ, Mehmet, Kanun-ı Kadîmin Peşinde Osmanlı’da Çözülme ve Gelenekçi Yorumları (XVI. Yüzyıldan XVIII. Yüzyıl Başlarına), Dergâh Yayınları, İstanbul 2005.
ÖZCAN, Abdülkadir, “Atmacacıbaşı”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. IV, İstanbul 1992, s. 82.
ÖZCAN, Abdülkadir, “Çakırcıbaşı”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. VIII, İstanbul 1993, s. 189- 190.
ÖZCAN, Abdülkadir, “Kapıcı”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. XXIV, İstanbul 2001, s. 345- 347.
ÖZCAN, Abdülkadir, “Sekban”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. XXXVI, İstanbul 2009, s. 326- 328.
ÖZCAN, Abdülkadir, “Şahincibaşı”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. XXXVIII, İstanbul 2010, s. 277- 278.
ÖZCAN, Abdülkadir, “Ulûfeciyân”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. XLII, İstanbul 2012, s. 126- 127.
ÖZKAYA, Yücel, “XVIII. Yüzyılın Sonlarında Timar ve Zeâmetlerin Düzeni Konusunda Alınan Tedbirler ve Sonuçları”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, C. XXXII, İstanbul 1979, s. 219- 254.
ÖZKAYA, Yücel, Osmanlı İmparatorluğu’nda Âyânlık, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1994.
ÖZVAR, Erol, Osmanlı Maliyesinde Malikâne Uygulaması, Kitabevi Yayınları, İstanbul 2013.
PAKALIN, Mehmet Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, C. I-III, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul 1983.
SAHİLLİOĞLU, Halil, “Emin”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. XI, İstanbul 1995, s. 111- 112.
SAYIN, Abdurrahman Vefik, Tekâlif Kavâidi (Osmanlı Vergi Sistemi), T.C. Maliye Bakanlığı, Araştırma, Planlama ve Koordinasyon Kurulu Başkanlığı Yayın No: 1999/352, Ankara 1999.
ŞAFAK, Ali, İslâm Arazi Hukuku ve Tatbikatı (İlk Devirler), Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları, İstanbul 1977.
Şemseddin Sami, Kâmûs-ı Türkî, 6. Baskı, Çağrı Yayınları, İstanbul 1996.
TURAN, Şerafettin, “Mimarbaşı”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. XXX, İstanbul 2005, s. 90- 91.
UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı, Osmanlı Devleti’nin Merkez ve Bahriye Teşkilâtı, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1984.
UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı, Osmanlı Devleti’nin Saray Teşkilatı, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1984.
ÜÇOK, Coşkun, “Osmanlı Devleti Teşkilâtında Tımarlar”, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, C. 2, Sayı: 1, Ankara 1944, s. 73- 95.
ÜÇOK, Coşkun, “Osmanlı Devleti Teşkilâtından Tımarlar”, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, C. 1, Sayı: 4, Ankara 1944, s. 525- 551.
ÜNAL, Mehmet Ali, Osmanlı Müesseseleri Tarihi, Kardelen Yayınları, Isparta 1997.
ÜNAL, Mehmet Ali, Osmanlı Sosyal ve Ekonomik Tarihi, Paradigma Yayınları, İstanbul 2012.
www.ttk.gov.tr/genel/tarih-cevirme-kilavuzu/ (Erişim Tarihi 29.06.2018).