Osmanlı İlmiye Teşkilatından Bir Portre: Şeyhülislam Halil Efendi ve Terekesi

Çalışmada Sultan II. Mahmud döneminde 1819-1821 yılları arasında şeyhülislamlık vazifesiniicra eden Halil Efendi hakkında kısa bir biyografik bilgi verildikten sonra terekesi ele alınacaktır.Halil Efendi, III. Mustafa’nın kızı Hibetullah Sultan’ın süt annesinin oğludur. Annesinin isteğiyleÇerkes diyarından getirtilen ve küçük yaşta saraya alınan Halil Efendi, burada Şehzade Selim (III.Selim) ile büyüdü. III. Selim’in tahta çıkışıyla (1789) beraber hazine kethüdalığı ile başlayanmemuriyeti II. Mahmud döneminde şeyhülislamlık makamına yükselmesi ile son buldu.Toplam 1 yıl 7 ay kadar şeyhülislamlık vazifesi yapan Halil Efendi, II. Mahmud üzerinde büyüknüfuzu bulunan Halet Efendi ile geçinemedi. 1821 Rum isyanı ile ilgili yapılan bir toplantıda fikirayrılığından dolayı yaşanan sert tartışma, Halet Efendi’nin nüfuzunu kullanarak Halil Efendi’yivazifeden azlettirmesine neden oldu. Halil Efendi önce Bursa’ya oradan da Afyon’a sürüldü. Ağustos1821’de Afyon’da sürgünde vefat etti.Mazul Şeyhülislam Halil Efendi, geride hatırı sayılır bir tereke bıraktı. 562 No’lu Karahisâr-ı SâhibŞer’iye Sicil Defterinde söz konusu terekeye ait malumat yer almaktadır. Tereke kayıtları incelenerekmazul Şeyhülislam Halil Efendi’nin maddî durumu, sosyal ilişkileri, ailesi ve kullandığı eşyalardanhareketle yaşam tarzı hakkında bazı tespitlerde bulunulmaya çalışılmıştır. Adı geçen şerʻiye sicilidışında Halil Efendi ile ilgili Tarih-i Cevdet, Şânizade Tarihi gibi devrin kroniklerinden, İlmiyeSalnamesinden ve Mehmed Süreyya’nın Sicill-i Osmanî isimli biyografik eserindeki malumattan dafaydalanılacaktır.

A Portrait from Ottoman Science Organisation: Halil Efendi the Şeyhulislam and His Assets

After presenting a short bibliographic information about the Halil Efendi wich undertaken the purpose of Seyhulıslam in the time span of 1819-1821 in the era of Mahmud II, his assets will be evaluated. Halil Efendi was the son of Mustafa III’s doughter Hibetullah Sultan’s foster mothe’s son. With he’s mother’s will, at the very little age he was wellcomed to The Palace, and he raised beside the Prince Selim ( Selim III). He’s duty started as a chief officer of the treasure, with the coronation of Selim III, than he’s promotion ended when he’s serviced as a Seyhulislam, at the era of Mahmud II. At the total, he serviced as an Seyhulislam for a year and seven monhts, after, had’nt good relations with the Halet Efendi wich, great effect on the Mahmud II. Than he was dismissed his duty after a argument sourced from 1821 Greek riot, with the effect of Halet Efendi. First he exiled to Bursa than Afyon the place that he was passed away in August 1821. Dismissed Seyhulislam left a substantial amount of asset. There is an information about this assets on the 562 numbered Karahisar-ı Sahib Ottoman Court Record. Based on the assets he had left, his life style, social relations, family, economical state, some ideas will be put forward. İn addition to the court record, some information will be extracted from Tarih-i Cevdet, Şanizade Tarihi and İlmiye Salnames and the bibliographic source like Sicilli Osmani, wrote by Mehmed Süreyya.

PDF

___

Arşiv Belgeleri (Başbakanlık Osmanlı Arşivi / BOA.)
BOA., Hatt-ı Hümâyûn (HAT), 1157/45918, 1326/51736, 1313/51115, 504/24804, 516/25201, 1555/37, 1268/49139, 1269/49142, 1312/51048, 1268/49106.
Afyonkarahisar Şer’iye Sicili, Nr: 562; 6/11, 15/27, 23/34, 24/35, 26/38, 27/38, 28/38, 29/38, 40/53.
ACAR, M. Şinasi; Osmanlı’da Günlük Yaşam Nesneleri, Yem Yayınları, İstanbul 2015.
Ahmed Cevdet Paşa, Tarih-i Cevdet, C. 11, Matbaa-i Osmaniye, İstanbul 1309.
Ahmed Refik, “Osmanlı Şeyhülislâmlarının Terâcim-i Ahvâli: Şeyhülislâm ve Müfti’lEnâm Esirî Mehmed Efendi”, Diyanet İlmi Dergi, 9 (1970/96-97) ss. 189-190.
ALGÜL, Hüseyin– AZAMAT, Nihat; “Emir Sultan” , TDVİA, C. 11, İstanbul 1995, ss. 146-148.
ALTINSU, Abdülkadir; Osmanlı Şeyhülislamları, Ayyıldız Matbaası, Ankara 1972.
BALCI, Ramazan; Enderunlu Hafız İlyas Ağa’nın Hatıraları Saray Günlüğüm, Yitik Hazine Yayınları, İstanbul 2012.
BARKAN, Ömer Lütfü, “Edirne Askeri Kassam’ına Ait Tereke Defterleri (1545-1659)” , Belgeler, C. III, S. 5-6, s.1-479.
DANİŞMEND, İsmail Hami; İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi, C.5, Türkiye Yayınevi, İstanbul 1971.
DEVELLİOĞLU, Ferit; Osmanlıca – Türkçe Ansiklopedik Lügat, Aydın Kitabevi, Ankara 1993.
GERGER, Mehmet Emin; Bilinmeyen Yönleriyle Osmanlı Şeyhülislamları, Gerger Yayınları, İstanbul 2013.
GÜNEŞ, Mehmet; “Karahisar-ı Sâhib Ayanı Molla-zade Hacı Ahmed Ağa’ya Ait Bir Tereke Defteri” , Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C. 8, S. 2, Afyonkarahisar 2006, ss. 65-92.
GÜRLEK, Dursun; Maziye Bir Bakıver, Timaş Yayınları, İstanbul 2010.
IŞIK, Hüseyin Hilmi; Tam İlmihal Saadet-i Ebediyye, Hakikat Kitabevi Yayınları, İstanbul 2014.
İlmiye Salnamesi, Birinci Def‘a, Matbaa-i Âmire, İstanbul 1334.
İPŞİRLİ, Mehmet; “Esirî Mehmed Efendi”, İslam Ansiklopedisi, C. 11, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları İstanbul 1995, ss. 390-391.
İPŞİRLİ, Mehmet; “Halil Efendi” , İslam Ansiklopedisi, C. 15, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 1997, s 312.
KAHRAMAN, Nurettin; Menâkıb-ı Emir Sultan (Hüsameddin Bursevî) İnceleme ve Metin, Dokuz Eylül Üniversitesi SBE Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İzmir 2009.
KARATAŞ, Ali İhsan; “Şeyhülislam Esirî Mehmed Efendi ve Vakıfları” , Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 24 (2015/2), ss. 1-43.
KOÇU, Reşat Ekrem; Türk Giyim, Kuşam ve Süslenme Sözlüğü, Sümerbank Yayınları, İstanbul 1969.
Mehmed Süreyya, Sicill-i Osmanî yahud Tezkire-i Meşâhir-i Osmaniye, C. II, Matbaai Âmire, İstanbul 1308.
ÖZTUNÇ, H. Baha; “Bir Rumeli Valisinin Emvâl-i Metrûkesi: Mahmud Hamdi Paşa’nın Muhallefatı” , Gaziosmanpaşa Üniversitesi Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi, Kış 2017, ss. 53-76.
ÖZTÜRK, Said; Askeri Kassama Ait Onyedinci Asır İstanbul Tereke Defterleri (Sosyo-Ekonomik Tahlil), OSAV, İstanbul 1995.
PAKALIN, Mehmet Zeki; Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, C. III, MEB Yayınları, İstanbul 1993.
PATACI, Özlem Oral, “Osmanlı Tereke Kayıtlarının Sanat Tarihi Araştırmacıları Açısından Önemine Yönelik Bazı Değerlendirmeler”, OTAM, 40 / Güz 2016, ss. 327-354.
SARI, Hüseyin; “II. Mahmud Döneminde Mudurnu’da Fiyat Hareketleri ve Kentin Genel Giderleri” Ankara Üniversitesi Tarih Araştırmaları Dergisi, C. 17, S. 28, Ankara 1995, ss. 135-153.
SARICAOĞLU, E.; “II. Mahmud Devri Para Politikaları” , Türkler, C.14, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, ss. 407-415.
Şânizade Mehmed Ataullah, Tarih-i Şânizade, C. 3, Ceride-i Havadis Matbaası, İstanbul 1290
Şemseddin Sami, Kâmûs-ı Türkî, Çağrı Yayınları, İstanbul 2004
TANRIVEREN, Fatih Mehmet; Konya ve Çevresindeki Müzelerde Bulunan Osmanlı Dönemi Tütün Kültürüne Ait Etnografik Objeler, Selçuk Üniversitesi SBE Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Konya 2015.
TEKİN, Zeki; “Osmanlı Toplum Hayatında Kürk Kullanımı” , Türkler, C. 10, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, ss. 644-649.
YAKUT, Esra; Şeyhülislamlık Yenileşme Döneminde Devlet ve Din, Kitap Yayınevi, İstanbul 2005.
YAYLA, Mine – ÇAĞDAŞ, Miyase; “Erkek Berberliğinde Tıraş Geleneği ve Damat Tıraş Önlüklerinin Teknik ve Süsleme Açısından İncelenmesi” , Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S. 35, Konya 2014, ss. 499-512.
YENİDÜNYA, Süheyla; Mehmet Sait Hâlet Efendi Hayatı, İdari ve Siyasi Faaliyetleri (1760-1822), İstanbul Üniversitesi SBE Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul 2008.
YURDAKUL, İlhami; Osmanlı İlmiye Merkez Teşkilatında Reform (1826-1876), İletişim Yayınları, İstanbul 2008.
http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_gts&kelime=HARAR (Erişim Tarihi: 28. 05. 2018).
http://tdk.gov.tr/index.php?option=com_gts&arama=gts&kelime=ruzname&guid=TDK.G TS.5508ad22bf16c6.29991112 (Erişim tarihi: 23.05.2018).