Osmanlı Esnaf ve Avarız Sandıklarının Günlük Hayata Katkısı
İslâmiyetin ilk yıllarından itibaren kurulmaya başlayan vakıflar Osmanlıya gelene kadar günlükhayatın sosyal, kültürel ve ekonomik alanlarında önemli roller üstlenmişlerdir. Osmanlı dönemi isevakıf hizmetlerin zirve yaptığı, değişim ve dönüşüm geçirdiği yıllardır. En önemli dönüşümlerden biri15. yüzyılın ilk çeyreğinde icat edilen para vakıflarıdır. Mal olarak paranın vakfedildiği paravakıfları, 16. yüzyılın başlarından itibaren yardımlaşma sandıklarında kümelenmeye başlamıştır.Avarız, esnaf ve yeniçeri orta sandıkları, sermayelerini/vakıf mallarını çeşitli işletme usulleri ilenemalandırarak kazançlarını vakfiye şartlarına uygun kullanmışlardır. Bu kapsamda ihtiyaç sahibiher kesimden kişiye yardım edilmiş, istihdama katkı sağlanmış, kredi ihtiyaçları giderilmiştir.Kentlerden en küçük yerleşim yerine kadar her alanda aktif rol alan vakıf sandıkların toplumsalhizmetlerin sürdürülebilirliğine katkı sağladığı anlaşılmaktadır.Hizmetlerin yıllar içindeki seyrinin izlenebilmesi için dönem kısıtlaması yapılmadan 1491-1911arasında esnaf ve avarız sandıklarına kaynak aktaran vakıflar incelenmiştir. Vakıf sandıkişletmelerinin bir nevi günümüzün fon yönetimleri gibi hizmet verdiği, dönemin iktisadi şartlarınıyakından izleyerek buna göre pozisyon aldığı anlaşılmıştır. Ayrıca paranın yanı sıra tahvilin; vakıfmalı olarak vakfedilebildiği, işletme usulü olarak kullanıldığı ve rehin olarak verildiği tespitedilmiştir. Bu sayede mütevelliler nakit yönetimlerinde vakıf paraların yanı sıra tahvil, senet gibiaraçları da kullanma fırsatı bulmuşlardır. Elde edilen gelirlerin sandıkların amaçları doğrultusundanasıl yeniden dağıtılacağı ve katkı sağlanan hayratların tüm detayları vakfiyelerde açıkçayazmaktadır. Bu kapsamda çalışma, bir yandan vakıf işletmelerin incelenmesi ile ekonomik, diğeryandan sosyal hizmetlerin takibi ile kentleşmenin sosyo-kültürel gelişime katkıları üzerinedir.
The Contribution of the Ottoman Artisan and Avariz Funds to Daily Life
Founded since the early years of Islam, waqfs have played an important role in the social, cultural and economic fields of daily life until the Ottoman Empire. And Ottoman period was the years when, waqf services were peaked, changing and transforming. One of the most important transformation was the cash waqfs, invented in the first quarter of the 15th century. Founded to endow the money as a properties, cash waqfs began to accumulated in the waqfs funds from the beginning of to 16th century. Avarız, artisan and janissary squad funds increased their capitals by means of various operating procedures and made use of their earnings in accordance with the endowment terms. In this scope, any type of people in need were assisted, contributed to employment, and their loan needs were fixed. It is understood that waqfs funds, which play an active role in every area from the cities to the smallest settlement, contribute to the sustainability of the social services. In order to keep track the course of the services over the years, waqfs that transfer fund to artisan and avarız funds between the years 1491 and 1911 have been examined without time period limitation. Accordingly, it has been understood that the waqf fund business served as some sort of the fund management of our present day and determined its position by keeping a close watch on the economic conditions of the era. Besides, it has been detected that bonds could also be endowed as waqf property along with cash money, used as an operating procedure and pledged too. Thus, the trustees had the opportunity to make use of such instruments like bonds and bills apart form waqf money in cash management. The details of the redistribution of the incomes in line with the purposes of the funds and all details of the charities that are contributed are clearly stated in the endowments. In this respect, this study is based on the contributions made to the socio-cultural progress by economy through a close examination of the waqf business on the one hand and by urbanization through an analysis of social services on the other.
___
- (İMŞSA), İstanbul Müftüğü Şerʻiyye Sicilleri Arşivi, Davutpaşa Mahkemesi Defter no:
95, 129, 145, Evkaf Muhasebeciliği Mahkemesi Defter no: 3, 9, 11, 16, 18, 22,
24, 27, 30, 31, 32, 35, 53, 58, 60, 62, 66, 68, 72, 73, 79, 97, 101, 102, 104, 107,
108.
- (BOA. Ev. Defteri) Başbakanlık Osmanlı Arşivi Evkaf Defteri no: 10730, 12167, 22207,
22632, 24185.
- Akyıldız, Ali, Osmanlı Finans Sisteminde Dönüm Noktası Kağıt Para ve Sosyo-ekonomik
Etkileri, Eren Yayınları, İstanbul, 1996.
- Al, Hüseyin, “Ondokuzuncu Yüzyılda Ülke Riski, Finans Politik, İngiliz Tahvil Sahipleri
ve Babıâli”, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İktisat Anabilim Dalı
İktisat Tarihi Bilim Dalı, Doktora Tezi, İstanbul, 2005.
- Aydın, M. Akif, “Eyüp Şeriye Sicillerinden 184,185 ve 188 nolu Defterlerin Hukuki
Tahlili”, 18. Yüzyıl Kadı Sicilleri Işığında Eyüp’te Sosyal Yaşam, hz. Tülay Artan,
Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı Yayınları, İstanbul, 1998.
- Barkan, Ömer Lütfi, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Esnaf Cemiyetleri”, İstanbul
Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, Cilt: XXXXI, S. 1-4, İstanbul, 1985, ss.
39-46.
- Berki, Ali Himmet, Vakfa Dair Yazılan Eserlerle Vakfiye ve Benzeri Vesikalarda Geçen
Istılah ve Tabirler, Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara, 1966.
- Çelikbağ, Semanur & Ekinci Aynur Atmaca Can, “Osmanlı Şehrinin Araştırılmasında Bir
Kaynak: Vakfiyeler”, Kent Akademisi Dergisi, Cilt: 10, Sayı: 29/1, İlkbahar 2017,
ss. 48-74.
- Çiftçi, Cafer, “Osmanlı’da Mahalle Avarız Vakıfları: Bursa Örneği (1749-1784)”
Akademik Araştırmalar Dergisi, S. 29, Yıl 8, 2006, ss. 51-69.
- Çöteli, Methiye Gül, “Vakfiyelere Göre Ticaret Yapılarına Dair Kentsel Bilginin Mekâna
İndirgenmesi”, Belleten, Cilt: LXXXII, TTK, S. 293., Ankara, 2018, ss.185-210.
- Ekinci Çelikbağ, Semanur & Can, Aynur Atmaca, “Osmanlı Şehrinin Araştırılmasında
Bir Kaynak: Vakfiyeler”, Kent Akademisi Dergisi, Cilt: X, Sayı: 29/1, İlkbahar
2017, ss. 48-74.
- Gölpınarlı, Abdülbâki, “İslam ve Türk İllerinde Fütüvvet Teşkilâtı ve Kaynakları”,
İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, Cilt: XI, S. 1-4, İstanbul, Ekim
1949-Temmuz 1950, ss.1-354.
- Güran, Tevfik, İktisat Tarihi, Der Yayınları, İstanbul, 2011.
- Gürsoy, Çiğdem “The Financial Analysis of the Ottoman Cash Waqfs", Global
Approaches in Financial Economics, Banking, and Finance, edited by Hasan
Dinçer, Ümit Hacıoğlu and Serhat Yüksel, Springer, 2018, ss. 389-413.
- Gürsoy, Çiğdem, “Para Vakıfları Kapsamında Sosyo-Ekonomik Bir Analiz: Davudpaşa
Mahkemesi Kayıtları (1634-1911)”, Belleten, TTK, S. 290. Ankara, Nisan 2017,
ss.159-190.
- Gürsoy, Çiğdem, “Osmanlı’da Para Vakıflarının İşleyişi Ve Muhasebe Uygulamaları:
Davudpaşa Mahkemesi Para Vakıfları”, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü, İktisat Anabilim Dalı, Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul, 2015.
- İpşirli, Mehmet, “Avarız Vakfı”, TDVİA., Cilt: IV, İstanbul, 1991, s. 109.
- Kala, Ahmet, İstanbul Esnaf Tarihi Tahlilleri İstanbul Esnaf Birlikleri ve Nizamları 1.,
İstanbul Külliyatı VII., İstanbul, İBŞB. İstanbul Araştırmaları Merkezi Yayınları,
1998.
- Kavak, Nuri, “Kırım Hanlığı Şer’iyye Siciller’inde Yer Alan Avarız ve Para Vakıfları
Üzerine”, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, S. 10(1),
2009, ss. 273-287.
- Kıvrım, İsmail, “Osmanlı Döneminde Gümüşhane ve Çevresinde Kurulan Para
Vakıfları”, Journal of History Studies, Volume 2 Issue 3, 2010, ss. 231- 243.
- Köksal Osman, “Mütevazi Mütevekkil Bir Anadolu Köylüsünün Cumhuriyet'le Yaştaş
Nukud-Çeşme Vakfı ve Vakfiyesi”, Journal of History Studies, Volume 9 Issue 2,
2017, ss. 157-169.
- Özdeğer, Mehtap, “XVI. Yüzyılda Pınarhisar Kazası Ve Vakıfları”, Türk Dünyası
Araştırmaları Dergisi, S. 208., Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, İstanbul, 2014,
ss. 39-80.
- Özdemir, Rıfat, “Ankara Hatuni Mahallesi Nakit Avarız Vakfinın Kredi Kaynağı
Açısından Önemi (1785-1802)” V. Milletlerarası Türkiye Sosyal ve İktisat Tarihi
Kongresi Bildiri Kitabı, İstanbul, 1990. ss. 733- 750.
- Sahillioğlu, Halil, “Avarız”, TDVİA., Cilt: IV., İstanbul 1991, ss. 108-109.
- Yılmaz, Faruk, “Sonuçları Açısından Osmanlı Dış Borçları”, Osmanlı Ansiklopedisi, Cilt:
III., İstanbul, 1999, ss. 415-430.