Mesut DÜNDAR, Yusuf ACIOĞLU

Gelibolu Saruca Paşa Hamamı Üzerine Gözlemler

Gelibolu, 14. yüzyıl ortalarında Osmanlı topraklarına katılmış, İstanbul’un fethine kadar önemli bir deniz üssü olmuş ve bu süreçte çok sayıda eser meydana getirilmiştir. Bu çalışmada, Saruca Paşa tarafından 1436-1455 yılları arasında yaptırılan ve Gelibolu’nun en önemli yapılarından birini teşkil eden hamam ele alınarak Türk mimarisindeki yerinin ortaya konması amaçlanmıştır. Bu amaç doğrultusunda, öncelikle konuyla ilgili literatür ve arşiv taraması yapılmış, sonrasında eser yerinde incelenerek gerekli notlar alınmış ve nihayetinde elde edilen veriler ışığında hamam ayrıntılı olarak tanıtılmış, dönemin diğer yapılarıyla karşılaştırılarak değerlendirmeye tabi tutulmuştur. Saruca Paşa Hamamı bir çifte hamam olup, erkekler kısmı kadınlar kısmından daha büyük tutulmuştur. Taş ve tuğla ile inşa edilen hamamda, erkekler ve kadınlar kısmı soyunmalıkları farklı yönlere yerleştirilmiş ve diğer mekânlar bunların gerisinde sıralanmıştır. Soyunmalıklardan sıcaklığa bir ılıklık mekânı vasıtasıyla geçilmektedir. Sıcaklıklar, kare bir mekân ile bunun iki yanına sıralanan halvet hücrelerinden oluşmaktadır. Tüm mekânlar tonoz ve kubbelerle örtülü olup geçişlerde mukarnaslı bingiler ve prizmatik üçgenler kullanılmıştır. Bazı kubbelerde de mukarnaslara yer verilmiştir. Hamamda fazla süslemeye yer verilmemiştir. Dışta, almaşık duvar örgüsü ile kapı ve pencerelerin kemerli alınlıklarının yapıya dekoratif bir özellik kattığı söylenebilir. İçte ise bir kubbe kasnağı ile kurna üzerindeki palmet motifleri dikkati çeker. Örtü sistemindeki mukarnaslı ve prizmatik üçgenli geçişler, stalaktitli kubbeler de yapıya zenginlik katmaktadır. Genel olarak bakıldığında, Saruca Paşa Hamamı’nın plan, malzeme-teknik ve süsleme gibi özellikleri bakımından döneminin karakterini yansıttığı ve Türk hamam mimarisinde önemli bir yere sahip olduğu görülmektedir.

Observations on the Gallipoli Saruca Pasha Bath

Gallipoli joined the Ottoman lands in the mid-14th century, became an important naval base untilthe conquest of Istanbul, and numerous monuments were created during that time. This study aims,to reveal the importance in Turkish architecture of the bath house built by Saruca Pasha between1436 and 1455, which constitutes one of the most important structures of Gallipoli. Therefore, theliterature and archives were first examined on the subject, then necessary notes were taken by examining the site of the work and in light of the obtained datas, and finally the bath was analyzedin detail and subjected to evaluation by compared with other structures of the period. Saruca PashaBath is a double bath and the male's section is larger than the female's section. In the bath, whichwas built with stones and bricks, the dressing rooms of men and women were placed in differentdirections and other places were lined behind them. People passed from the dressing rooms to thesteam baths through a warm room. Steam baths consist of a square space and private rooms linedup on both sides. All spaces are covered with vaults and domes and muqarnas binges and prismatictriangles were used in the transitions. Some domes are also decorated with muqarnas. There is notmuch decoration in the bath. Outside, it can be said that the arched pediments of alternate masonryand doors and windows add a decorative feature to the building. Inside, a dome pulley and palmettemotifs on the basin attract attention. The muqarnas and prismatic triangular transitions and thestalactite domes in the cover system add richness to the structure. In general, it is seen that SarucaPasha Bath reflects the characteristics of its period in terms of features such as plan, material technique and decoration and has an important place in Turkish bath architecture

PDF

___

ACIOĞLU, Yusuf, “Çanakkale’deki Osmanlı Kaleleri” Çanakkale Araştırmaları Türk Yıllığı, S.19, Çanakkale 2015, 93-122.
AYVERDİ, E. Hakkı, Osmanlı Mi’mârîsinin İlk Devri: Ertuğrul, Osman, Orhan Gazîler, Hüdavendigâr ve Yıldırım Bâyezîd 630-805 (1230-1402), C.I, 2. Baskı, İstanbul Fetih Cemiyeti Yayını, İstanbul 1989.
AYVERDİ, E. Hakkı, Osmanlı Mi’mârîsinde Çelebi ve II. Sultan Murad Devri 806-855 (1403- 1451), C.II, 2. Baskı, İstanbul Fetih Cemiyeti Yayını, İstanbul 1989.
AYVERDİ, E. Hakkı, Osmanlı Mi’mârîsinde Fâtih Devri 855-856 (1451-1481), C.III, 2. Baskı, İstanbul Fetih Cemiyeti Yayını, İstanbul 1989.
AYVERDİ, E. Hakkı, Osmanlı Mi’mârîsinde Fatih Devri 855-856 (1451-1481), C.IV, 2. Baskı, İstanbul 1989.
BOSTAN, İdris, “Saruca Paşa”, Türk Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C.36, Ankara 2009, s. 169-170.
ÇAKMAK, Canan, Tire Hamamları, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 2002.
ÇERKEZ, Murat, Merzifon’da Türk Devri Eserleri, (Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi), Ankara 2005.
DÜNDAR, Mesut, “Niğde/Bor Hamamları”, Dil ve Tarih-Coğrafya Dergisi, C.44, S.2, Ankara 2004, s.161-184.
EMECEN, Feridun, “Gelibolu”, Türk Diyanet Ansiklopedisi İslam Ansiklopedisi, C.14, Ankara 1996, s. 1-6.
ERAT, Birsen, “Gelibolu Saruca Paşa Hamamı”, Vakıflar Haftası Dergisi, C.VIII, Ankara 1991, s.179-194.
EREN, Ramazan, Çanakkale ve Yöresi Türk Devri Eserleri, Çanakkale 1990.
ERKEN, Sabih, “Edirne Hamamları”, Vakıflar Dergisi, S.X, Ankara 1973, s. 403-419.
EYİCE, Semavi, “İznik’te Büyük Hamam ve Osmanlı Hamamları Hakkında Bir Deneme”, Tarih Dergisi, C.XI, S.15, 1960, s. 99-120.
EYİCE, Semavi, “Dâvud Paşa Hamamı”, Türk Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C.9, İstanbul 1994, s. 40.
EYİCE, Semavi, “Hacı Hamza Hamamı”, Türk Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C.14, İstanbul 1996, s. 480-481.
EYİCE, Semavi, “Hamam (Tarih ve Mimari)”, Türk Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C.15, İstanbul 1997, s. 402-430.
GÖKBİLGİN, M. Tayyip, XV-XVI. Asırlarda Edirne ve Paşa Livası, Vakıflar-MülklerMukataalar, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul 1952.
HASKAN, M. Nermi, İstanbul Hamamları, Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu Yayınları, İstanbul 1995.
İNALCIK, Halil, “Fatih’e Kadar Çanakkale Boğazı, Gelibolu Osmanlı Üssü ve Osmanlı Venedik Karşılaşması”, Çanakkale Tarihi, C.1, İstanbul 2008, s. 15-44.
KANETAKİ, Eleni, “Yunanistan’daki Osmanlı Hamamları: Tarihleri ve Mimarileri Hakkındaki Çalışmalara Bir Katkı”, Anadolu Medeniyetlerinde Hamam Kültürü: Mimari, Tarih ve İmgelem, Koç Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2012, s. 269, 316.
KARAMAN, Sami, Afyonkarahisar Hamamları, (Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Konya 2013.
KEKLİK, Can, Bursa Erken Dönem Osmanlı Hamamları, (Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul 1996.
KOÇU, R. Ekrem, “Çinili Hamam”, İstanbul Ansiklopedisi, C.7, S.106, İstanbul 1965, s. 4014- 4019.
KUBAN, Doğan, Osmanlı mimarisi, Yapı-Endüstri Merkezi Yayınları, İstanbul 2007.
KURTOĞLU, Fevzi, Gelibolu ve Yöresi Tarihi, Edirne Yöresi Eski Eserleri Sevenler Kurumu Yayınları, İstanbul 1938.
KURUÇAY, Akif, İstanbul’un 100 Hamamı, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş. Yayınları, İstanbul 2011.
MEHMED SÜREYYÂ, Sicill-i Osmanî, Haz.: Nuri Akbayar, C.V, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1996.
ÖNEY, Gönül, Beylikler Devri Sanatı XIV.- XV. Yüzyıl (1300-1453), Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2. Baskı, Ankara 2007.
ÖNGE, M. Yılmaz, “Klasik Osmanlı Mimarîsine Şekil Veren Kurşun Örtü ve Kurşunculuk”, Önasya, C.V, Sayı: 53, Ankara 1970, s. 11-14.
ÖNGE, M. Yılmaz, “Eski Türk Hamamlarında Aydınlatma”, Vakıflar Dergisi, S.12, Ankara 1978, s.121-136.
ÖNGE, M. Yılmaz, Anadolu’da XII-XIII. Yüzyıl Türk Hamamları, Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara 1995.
ÖNGE, M. Yılmaz, “Anadolu Türk Hamamları Hakkında Genel Bilgiler ve Mimar Koca Sinan’ın İnşa Ettiği Hamamlar”, Mimarbaşı Koca Sinan Yaşadığı Çağ ve Eserleri, Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, İstanbul 1988, s.403-415.
ÖNGE, M. Yılmaz, “Geleneksel Türk Hamamları ile Koca Sinan’ın Hamamlarında Görülen Bazı Tezyinat Özellikleri”, Mimarbaşı Koca Sinan Yaşadığı Çağ ve Eserleri, Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları İstanbul 1988, s. 416-428.
ÖTÜKEN, Yıldız - ACUN, Hakkı – DURUKAN, Aynur – PEKAK, M. Sacit (Haz.), Türkiye’de Vakıf Abideleri ve Eski Eserler I, Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, II. Baskı, Ankara 1983.
TÜRKER, Ayşe Çaylak, “The Gallipoli Castle in the Byzantine Period” Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, C.23, Ankara 2006, s.175-198.
UYSAL, A. Osman, “Gelibolu Türbeleri”, Uluslararası Sanat Tarihi Sempozyumu, Prof. Dr. Gönül Öney’e Armağan, İzmir 2002, s.5 67-578.
UYSAL, A. Osman, “Gelibolu ve Çevresindeki Türk Eserleri Hakkında Tespitler”, Gelibolu Değerleri Sempozyumu (27-28 Ağustos 2008), Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Yayınları, Çanakkale 2008, s. 101-131.
UYSAL, A. Osman, “Gelibolu’daki Osmanlı Cami ve Mescitleri”, Uluslararası Gelibolu Sempozyumu (9-10 Mayıs 2013) Bildiriler, Ankara 2013, s. 424-444.
YAVUZ, A. Tükel, “Anadolu Selçuklu Kervansaraylarında Hamamlar”, Anadolu Medeniyetlerinde Hamam Kültürü: Mimari, Tarih ve İmgelem, Koç Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2012, s. 99-182.
YÜKSEL, İ. Aydın, Osmanlı Mimarisinde II. Bayezid - Yavuz Selim Devri (886-926/ 1481- 1520), C.V, İstanbul Fetih Cemiyeti Yayını, İstanbul 1983.