Gatoğıgos Yovhannēs Drasxanakertc’ı’nin History of Armenia Adlı Eseri’nin Kafkasya Türklüğü Açısından Değerlendirilmesi

Müslümanların İran’ı fethini müteakip daha sık akınlar düzenledikleri Güney Kafkasya’nınMüslüman-Türk idareciler tarafından yönetilmeye başlanması Türk-Ermeni ilişleri açısından oldukçamühim bir dönemdir. Özellikle Sâcoğulları hanedanının Azerbaycan merkezli bağımsız bir devletkurup etki alanını Van Gölü çevresi ve Kars’a kadar uzandırması Kafkasya Türklüğünün önemlidönüm noktası olmuştur. Ancak, gerek Abbasiler gerekse Türkler açısından mühim olan bu döneminolayları Müslüman kroniklerde gerektiği kadar yer almamaktadır. Hatta Sâcoğullarının bölgeye valiatanması veya azilleri dışında bölgede yaptıkları fetihler, iktisadi faaliyetler veya bölge halklarıylailişkiler hakkında İslam kaynaklarında yer alan bilgiler yok denecek kadar azdır. İslam kaynaklarınıneksik bıraktığı bu olayları Ermeni kaynaklarından takip etmek mümkündür. Özellikle dönemim enönemli şahidi ve bazen olayların baş aktörü olan Ermeni Gatoğigos’u YovhannēsDrasxanakertc’i‘nin History of Armenia adlı eseri siyasi bir hatırat niteliği taşımakla beraber,Ermeni Kralı I. Simbat’ın 890 yılında tahta çıkışından 924 yılına kadarki olaylar hakkında genişmalumatlar içermektedir. Dönem itibariyle içerdiği konular ona bizzat Ermeni tarihinden ziyade Türktarihi vasfı da kazandırmıştır. Daha da mühimi Yovhannēs’in İstanbul Patriğiyle mektuplaşıpTürklerin Kafkasya’daki ilerleyişi karşısında ilk haçlı ittifakı çağrısı yapmasıydı. Diğer Ermenikaynakları ve İslam kaynaklarıyla mukayese ederek eleştiri süzgecinden geçirdiğimiz Yovhannēs’ineseri bu makalemizin konusunu oluşturmaktadır.

Evaluation in Terms Of Caucasus Turks of Gatoğigos Yovhannēs Drasxanakertc’i’s History of Armenia Book

It is very important period in terms of Turkish-Armenian relations that the South Caucasus, which Muslims organized more frequent invasions following the conquer of Iran by Muslims, was started to be ruled by Muslim-Turkish rulers. Especially, Sajid dynasty, which established an independent Azerbaijani state and extended its domain to the Van Lake and Kars, became an important turning point of the Caucasus Turkism. However, the events of this period, which are important for both Abbasids and Turks, do not take place in Muslim chronicles commensurately. In fact, there are scarcely any information in Islamic sources about the conquests, economic activities or relations with the peoples of the region that the Sajid dynasty made in the region, except for the supersession or the appointment of the rulers to the region. It is possible to follow these events, which are left behind by Islamic sources, from Armenian sources. Especially, the book of Yovhannēs Drasxanakertc’i, who is the most important witness of the period and sometimes the main actor of events, History of Armenia has the quality of memoirs alongside the wide information about the events which took place in 890, that Smbat I of Armenia got the throne, to 924. The subjects he has included in the period have given him a historical Turkish qualification rather than the Armenian history. Even more important was the correspondence of Yovhannēs with the Patriarch of Istanbul and calling for the first Crusader alliance in the face of the Turks' progress in the Caucasus. Compared to other Armenian and Muslim sources, the work of Yovhannēs, which we criticized, constitutes the subject of this article.

PDF

___

ABÛ’L-FARAC, Gregory (Bar Hebraesus), Abû’l-Farac Tarihi, c. 1-2, (Süryanice’den İngilizceye çev. Ernest A. Wallis Budge), (Türkçe’ye çev. Ömer Riza Doğrul), TTK, Ankara 1999.
ARDZROUNI, Thoma, Histoire des Ardzrouni, (çev. Marie Félicité Brosset), Collection D’Historiens Arméniens, S.-Pétersbourg 1874.
ASOLIK, Açogh’ıg de Daron (Asolik), Histoire Universelle Par Étienne Asolik de Tarôn Traduite de I’arménien et Annotée, Livre III, (neşr. E. Dulaurier), Paris 1883.
BELÂZURÎ, Ahmed b. Yahyâ, Fütûhu’l-büldân (Ülkelerin Fetihleri), (trc. Mustafa Fayda), Siyer Yayınları, İstanbul 2013.
CHAMICH, Father Michael, History of Armenia, Vol. 2, 1827.
CÖHCE, Salim, “Ermenistan’ın Tarihî Coğrafyası ve Ermeniler”, Tarihte Türkler ve Ermeniler (İlkçağ-Ortaçağ), c. 1, TTK, Ankara 2014, s. 1-14.
GROUSSET, René Grousset, Başlangıcından 1071’e Ermenilerin Tarihi, (çev. Sosi Dolanoğlu), Aras Yayıncılık, İstanbul 2006.
HEMEDÂNÎ, Muhammed b. Abdilmelik, Tekmiletü Târîhi’t-Taberî, (neşr. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhim), Beyrut 1961.
HEWSEN, Robert H., Armenia: A Historical Atlas, The University of Chicago Press, London 2001.
HEWSEN, Robert H., The Geography of Ananias of Širak (AŠXARHACʽOYCʽ), Wiesbaden 1992.
İBN HALLİKÂN, Ebü’l-Abbâs Şemsüddîn Ahmed b. Muhammed b. Ebî Bekr b. Hallikân, Vefayâtü’l-aʽyân, c. 1-8, (neşr. İhsan Abbas), Beyrut 1968-1972.
İBN HAVKAL, Ebü’l-Kāsım İbn Havkal en-Nasîbî, Kitâb-ı Sûretü’l-arz, (Primum ed. M. J. De Goeje), (ed. J. H. Kramers), Bibliotheca Geographorum Arabicorum c. 2, Leyden 1967.
İBN KESÎR, Ebu’l-Fida İsmail İmadu’d-Din îbn Ömer îbn Kesîr îbn Davud îbn Kesîr elDımaşkî el-Kureyşî, el-Bidâye ve’n-Nihâye, c. 1-14, (çev. Mehmet Keskin), Çağrı Yayınları, İstanbul 1985.
İBN MİSKEVEYH, Ebû Alî Ahmed b. Muhammed b. Yaʽkūb Miskeveyh, Tecâribü’lümem ve Teʽâkibü’l-himem, c. 1-7, (neşr. Muhammed Ali Beydun), Beyrut 2003.
İBNÜ’L-CEVZÎ, Ebü’l-Ferec Abdurrahmân b. Alî b. Muhammed, el-Muntazam fî târîhi’l-mülûk ve’l-ümem, c. 1-18, (neşr. Muhammed Abdülkâdir Atâ, Mustafa Abdülkâdir Atâ), (indeks. İbrâhim Şemseddin, Beyrut 1993), Beyrut 1992-1995.
İBNÜ’L-ESÎR, Ali b. Muhammed b. Abdilkerîm el-Cezerî eş-Şeybânî Ebu’l-Fida, elKâmil fi’t-Târîh, (İslâm Tarihi), c. 1-10, (trc. heyeti: Ahmet Ağırakça, Beşir Eryarsoy, Zülfikar Tüccar, Abdülkerim Özaydın, Yunus Apaydın, Abdullah Köşe), Ocak Yayıncılık, İstanbul 2016.
İSTAHRÎ, Ebû İshâk İbrâhim b. Muhammed el-Fârisî el-İstahrî, el-Mesâlik ve’l-memâlik, (tahk. Muhammed Câbir Abdulâl el-Hînî), 1961.
KAMERS, J. H., “Üşrûşene”, İA, c. 13, İstanbul 1986, s. 132.
Kartlis Tskhovreba (History of Georgia), (trans. Dmitri Gamq’relidze, Ed: Roin Metrevelli and Stephen Jones), Georgian National Academy of Sciences, Artanuji Publishing, Tbilisi 2014.
KIRAKOS, Gandzakets’i’s, History of the Armenians, (trans. Robert Bedrosian), Sources of the Armenian Tradition, New York 1986.
Kitâbü’l-Uyûn ve’l-Hadâik fî Ahbâri’l Hakâik, c. 4/1, (neşr. Ömer Saidi), Şam 1972.
KÖPRÜLÜ, M. Fuad, “Alıncak”, İA, c. 1, İstanbul 1978, s. 302-304.
KURTUBÎ, Arîb b. Sa’d el-Kurtubî, Sılatü Târîhi’t-Taberî, (neşr. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhim), Beyrut 1961.
LAURENT, J., L’Arménia entre Byzance et I’Islam, Paris 1919.
MAÇOUDI, Les Prairies D’or, c. 1-9, (metin ve trc. C. Barbier de Meynard, Pavet de Courteille), A L’Imprimerie Impériale, Paris 1823-1877.
MADELUNG, W., “Banū Sāj”, Encyclopaedia Iranica, Vol. III/7, s. 718-721.
MANSÛRÎ, Rüknüddîn Baybars el-Mansûrî ed-Devâdâr, Zübdetü’l-fikre fî târîhi’l-hicre, c. 5, Bibliothèque Nationale de France, Arapça El Yazması No:1572.
MARTIN, M. J. Saint, Mémoires Historiques et Géographiques sur I'Arménie, Paris 1818.
MOSES, Khorenats’i, History of the Armenians, (trans. and Commentary: Robert W. Thomson), London 1980.
MOVSES, Dasxurants’i’s, History of the Aghuans, (trans. Robert Bedrosian).
ORBELEAN’S, Step’annos, History of the State of Sisakan, (trans. Robert Bedrosian), Sources of the Armenian Tradition, Long Branch, N. J., 2012-2015.
SAMOUEL D’ANI, Tables Chronologiques, (neşr. Marie Félicité Brosset), Collection D’Historiens Armeniens, S-Petersbourg, 1876.
TABERÎ, Ebî Ca‘fer Muhammed b. Cerîr et-Taberî, Tarih-i Taberî (Târîhu’r-Rusûl ve’lMülûk), c. 1-11, (neşr. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhim), Kahire 1960-1970.
VARDAN, Müverrih, Türk Fütuhatı Tarihi (889-1269), (çev. Hrant D. Andreasyan), İstanbul 1937.
YILDIZ, Hakkı Dursun, “Sâcoğulları”, Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, c. 1-14, Çağ Yayınları, İstanbul 1992, c. 6, s. 81-136.
YOVHANNĒS, Drasxanakertc’i, History of Armenia, (trans. and commentary. Rev. Krikor H. Maksoundian), U.S.A. 1987.
ZÂFİR EL-EZDÎ, Eş-Şeyhü’l İmâmü’l-âlim-i Cemâleddîn Ebî’l-Hasan Ali b. el-Fakîhü’lİmâm-ı Ebî’l-Mansur Zâfir b. el-Hüseyin b. Gâzi el-Halebî el-Ezdî, Ahbârü edDüvelü’l-Müngatı‛a (ed-Devletü’s-Sâciye bi’l-Cibâl), (ed. G. W. Freytag), Locmani Fabulae et Plura Loca Ex Codicibus Maximan Partem Historicis Selecta in Usum Scholarum Arabicarum, Bonnae, Apud A. Marcum 1823.
ZAMBAUR, E. De, Manuel de Genealogie et de Chronologie Pour L’Histoire de L’İslam, Hanovre 1927.
ZEHEBÎ, Şemsüddîn Ebî Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Osmân, Târîhu’l-İslâm ve vefeyâtü’l-meşâhîr ve’l-a‛lâm, c. 1-17, (neşr. Beşşâr Avvâd Ma‛rûf), Beyrut 2003.