BİR KURUMU YENİDEN TASARLAMAK:ABDULLAH HASİB EFENDİ’NİN ENCÜMEN-İ TEFTİŞ VE MUAYENEHAKKINDAKİ GÖZLEMLERİ

II. Abdülhamid’in otuz üç yıllık otoriter yönetimi, basın yayın hayatında derin izler bırakan uygulamaları iletartışmalı bir dönemdir. Bu dönemin zihinlerde yer edenkurumlarından biri de Encümen-i Teftiş ve Muayene’dir.1881 yılında kitap ve dergi basım-yayınını denetlemek içinkurulan Encümen-i Teftiş ve Muayene’nin varlığı vefaaliyetleri, döneminde ve sonraki yıllarda eleştiri konusuolmuştur. Bu çalışma, Encümen-i Teftiş ve Muayene’nintartışmalı tarihinin bir kesitini bilimsel veriler ışığındaaydınlatmayı amaçlamaktadır. Encümen reisliğine tayinedilen Abdullah Hasib Efendi’nin encümeni kapsamlı birrevizyona tabi tutmak için II. Abdülhamid’e sunduğu 1898tarihli rapor, çalışmanın esasını teşkil etmektedir. Rapordaencümenin kuruluş amacı, mevcut vaziyeti, eserkontrolünde izlenmesi gereken yöntem ve encümenkadrosunun iyileştirilmesi için yapılan tensikat teklifi yeralmaktadır. Abdullah Hasib Efendi’nin kitap ve dergisansürü için önerdiği yöntem ve bu yöntem doğrultusundaverdiği örnek, sansür mantığının işleyişi ve boyutlarıhakkında önemli ipuçları sunmaktadır. Encümeninkurumsal yapısı ve üyeleri hakkında dikkate değer eleştirileriçeren rapor, encümen kadrosu ve uygulamalarını içeridenbir gözün aktardığı veriler doğrultusunda analiz fırsatıvermektedir. Çalışmada encümenin tarihçesi verildiği gibiAbdullah Hasib Efendi’nin gözlemleri analiz edilerekhedeflenen kurumsal revizyonun gerçekleşipgerçekleşmediği ortaya konmaya çalışılmıştır.

Redesigning an Institution: Observations of Abdullah Hasib Effendi about the Book Inspection Board

The thirty-three-year authoritarian rule of Abdülhamid IIis a controversial period with its practices that left deepmarks in the life of the press. Book Inspection Board isone of the remindful institutions of this period. Theexistence and activities of the Board for the Inspection ofBooks, which was established in 1881 to control thepublication of books and magazines, have been criticizedboth in its period and in the following periods. This studyaims to clarify a section of the controversial history of theBook Inspection Board in the light of scientific data. Thereport (1898) submitted to Abdülhamid II by AbdullahHasib Effendi, who was appointed as the head of theboard in order to subject the council to a comprehensiverevision, constitutes the basis of the study. It includes thepurpose of establishment of the board, its current status,the methods to be followed during the control of a work,and a severance proposal made for the improvement ofthe board's staff. The method proposed by AbdullahHasib Efendi for book and magazine censorship and theexample he gave in accordance with this method providesimportant clues about the functioning and dimensions ofthe censorship logic. The report, which containsremarkable criticisms about the institutional structure andmembers of the board, gives the opportunity to analyzethe staff and practices of the council in line with the dataconveyed by an insider. In the study, the history of thecouncil, the translation of the report and the biography ofAbdullah Hasib Efendi were included, and the report wasanalyzed to reveal whether the intended institutionalrevision was realized.

PDF

___

Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA) Babıali Evrak Odası (BEO),3435/257595; 3502/262611; 1952/156363; 1487/111523; 1487/111523
Dahiliye Nezareti Sicill-i Ahvâl Defterleri (DH.SAİDd), 3/90; 42/305; 152/52: 152/52; 5/941.
Hariciye Nezareti Londra Sefareti (HR.SFR.3), 479/8.
İrade Dahiliye (İ.DH), 844/67818;1295/102133; 1126/8798; 924/73267.
İrade Maarif (İ.MF), 2/64; 4/41; 4/65; 2/64; 6/13.
Maarif Nezareti Mektubi Kalemi (MF.MKT), 450/30; 727/18; 511/34; 1104/55; 998/78; 639/20.
Mabeyn-i Hümayun Evrakı İradeleri (MB.İ), 128/87.
Şura-yı Devlet (ŞD), 1099/41.
Yıldız Arzuhal Jurnal (Y.PRK.AZJ), 25/16.
Yıldız Hususi Maruzat (Y.A.HUS), 437/93.
Yıldız Komisyonlar Maruzatı (Y.PRK.KOM), 9/55.
Yıldız Maarif Nezareti Maruzatı (Y.PRK.MF), 4/27
Yıldız Mütenevvi Maruzat (Y.MTV), 60/20; 65/130; 63/64.
Yıldız Resmi Maruzat (Y.A.RES), 99/9.
Zabtiye (ZB), 495/95.
Abdülhamid’in Kara Kutusu Arap İzzet Holo Paşa’nın Günlükleri, Haz.: İbrahim Küreli, İş Bankası Yayınları, İstanbul 2019.
Ahmet İhsan, Matbuat Hatıralarım 1888-1923, Ahmet İhsan Matbaası, İstanbul 1930.
ARUÇİ, Muhammed, “Fraşiri, Naim”, TDV İslâm Ansiklopedisi, C. XIII, İstanbul 1996, s. 195- 197.
BANOĞLU, Niyazi Ahmet, Basın Tarihimizin Kara ve Ak Günleri, M. Sıralar Matbaası, İstanbul 1960.
BİRİNCİ, Ali, “Osmanlı Devleti’nde Matbuat ve Neşriyat Yasakları Tarihine Medhal”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, S. 7, 2006, s. 291-349.
ÇANTAY, Balıkesirli Hasan Basri, Kur’ân-ı Hakîm ve Meâl-i Kerîm, Ahmed Said Matbaası, İstanbul 1957.
ÇORUK, Ali Şükrü, Örnek Bir Vaka Işığında Abdülhamid Döneminde Kitap ve Dergi Sansürü, Kitabevi Yayınları, İstanbul 2014.
DEMİREL, Fatmagül, “Osmanlı Devleti’nde Kitap Basımının Denetimi”, Yakın Dönem Türkiye Araştırmaları Dergisi, 5 (İstanbul 2012), s. 89-104.
DEMİREL, Fatmagül, II. Abdülhamid Döneminde Sansür, Bağlam Yayınları, İstanbul 2007.
DIĞIROĞLU, Filiz, “II. Abdülhamid Dönemi Matbuat Politikaları: Mushaf Basımı ve Dini Neşriyat”, Sultan II. Abdülhamid Han ve Dönemi, Ed.: Fahrettin Gün-Halil İbrahim Erbay, TBMM Basımevi, Ankara 2017.
Ekrem Reşad-Osman Ferid, Musavver Nevsal-i Osmanî, Şems Matbaası, İstanbul 1328-1330.
ERGİN, Osman Nuri, Türkiye Maarif Tarihi, Eser Matbaası, İstanbul 1977.
Farukî Abdullah Hasib: İmruülkays Kasîde-i Mu’allakası’nın Şerhi, Matbaa-i Âmire, Dersaadet 1316.
GÖVSA, İbrahim Alaaddin, Türk Meşhurları Ansiklopedisi, Yedigün Neşriyat, İstanbul Tarihsiz.
HIZLI, Kasım, “Son Dönem Maarif Bürokratlarından Abdullah Hasib Efendi ve Mekâtib-i Gayr-ı Müslime ve Ecnebiye Müfettişliği”, 2. Uluslararası Türkoloji Araştırmaları Sempozyumu, Ed.: Murat Öztürk-Halit Yabalak, Van Yüzüncü yıl Üniversitesi Yayınları, Van 2020, s. 266-279.
Hoca Tahsin, Psikolocya yahud İlm-i Ruh, Nşr.: Nadiri Fevzi, Artin Asaduryan Şirket-i Mürettebiye Matbaası, Dersaadet 1310.
Hoca Tahsin, Tarih-i Tekvin yahud Hilkat, Nşr.: Nadiri Fevzi, Artin Asaduryan Şirket-i Mürettebiye Matbaası, Dersaadet 1310.
İNAL, İbnülemin Mahmud Kemal, Son Asır Türk Şairleri, Dergâh Yayınları, İstanbul 1988.
İRTEM, Süleyman Kani, Abdülhamid Devrinde Hafiyelik ve Sansür: Abdülhamid’e Verilen Jurnaller, Haz.: Osman Selim Kocahanoğlu, Temel Yayınları, İstanbul 1999.
“İcmal-i Ahval”, Tercüman-ı Hakikat, 16 Mayıs 1883, s. 1
“İcmal-i Ahval”, Vakit, 1 Ekim 1883, s. 1.
İSKİT, Server, Türkiye’de Neşriyat Hareketlerine Bir Bakış, Devlet Basımevi, İstanbul 1939.
İSKİT, Server, Türkiye’de Matbuat İdareleri ve Politikaları, Başvekalet Basın Yayın Umum Müdürlüğü Yayınları, İstanbul 1943.
KABACALI, Alpay, Başlangıçtan Günümüze Türkiye’de Basın Sansürü, Gazeteciler Cemiyeti Yayınları, İstanbul 1990.
KOÇU, Reşad Ekrem: İstanbul Ansiklopedisi, Reşad Ekrem Koçu ve Mehmed Ali Akbay İstanbul Ansiklopedisi ve Neşriyat Kollektif Şirketi, İstanbul 1958.
KUDRET, Cevdet, Abdülhamit Devrinde Sansür, Milliyet Yayınları, İstanbul 1977.
KÜÇÜK, Cevdet, Osmanlı Diplomasisinde Ermeni Meselesinin Ortaya Çıkışı 1878-1897, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları, İstanbul 1986.
Mehmed Rauf, Edebî Hatıralar, Haz.: Mehmet Törenek, Kitabevi Yayınları, İstanbul 1997.
Mihrî, Mutavvel Sarf-ı Osmanî, Matbaa-i Nişan Berberyan, Dersaadet 1304.
Nadiri Fevzi, Teşekkülat-ı Avalim, Kasbar Matbaası, Dersaadet 1309.
Nadiri Fevzi, Türkçe Külliyat-ı Kavaid-i Arabiye’den Sarf Kısmı Beyan, Âlem Matbaası-Ahmed İhsan ve Şürekası, İstanbul 1308.
Namık Kemal’in Hususi Mektupları II, Haz.: Fevziye Abdullah Tansel, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1969.
Namık Kemal’in Hususi Mektupları III, Haz.: Fevziye Abdullah Tansel, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2013.
ORALOĞLU, Ali Z., “Zühdü Paşa”, TDV İslâm Ansiklopedisi, C. XLIV, İstanbul 2013, s. 538- 539.
Örikağasızade Hasan Sırrı, Sultan Abdülhamit Devri Hatıraları ve Saray İdaresi, Haz.: Ali Adem Yörük, Dergah Yayınları, İstanbul 2007.
PAMUKCİYAN, Kevork, Biyografileriyle Ermeniler, Aras Yayıncılık, İstanbul 2003.
“Reddü’l-Merdûd”, Osmanlı, 15 Mayıs 1898, s. 2-3.
Resimli Gazete, 18 Kasım 1897, sayı 54, s. 641.
Salname-i Nezaret-i Maarif-i Umumiye, Matbaa-i Amire, Darülhilafeti’l-Aliye 1316.
Salname-i Nezaret-i Maarif-i Umumiye, Matbaa-i Amire, Darülhilafeti’l-Aliye 1319.
Son Vakanüvis Abdurrahman Şeref Efendi Tarihi, Haz: Bayram Kodaman-Mehmet Ali Ünal, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1996.
“Taraf-ı Meşihat-i Celileden Verilen Fetva-yı Şerifenin Suretidir”, Sabah, 28 Nisan 1909, sayı 7036, s. 1.
UŞAKLIGİL, Halid Ziya, Kırk Yıl, Cumhuriyet Gazete ve Matbaası, İstanbul 1936.
YALÇIN, Hüseyin Cahit, Edebî Hatıralar, Akşam Kitaphanesi, İstanbul 1935.
YALMAN, Ahmet Emin, Modern Türkiye’nin Gelişim Sürecinde Basın 1831-1913, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2018.