TÜTÜN TARIMININ SİNOP SANCAĞI’NDAKİ SOSYO-EKONOMİKYANSIMALARI (1839-1923)

XVI. yüzyılın sonlarında Osmanlı topraklarına girişyapan tütün bitkisi, çeşitli yasaklara rağmen Osmanlıtoplumunun ve devletin önemli gelir kaynakları arasındayer aldı. XIX. yüzyılda devletin ekonomik dengelerinisağlamak adına ihtiyaç duyulan vergi kalemlerindenbirisi olan tütün, bu anlamda mühim bir yer teşkil etti. Nevar ki yabancı ortaklı tütün rejisinin denetimi altına girentütün ziraatı devlet, şirket ve halk bağlamında OsmanlıDevleti’nin son yıllarına damga vuran ticarî bir emtiahalini aldı. Sinop’ta da kendine yaşam alanı bulan bubitki, aynı şekilde gelir kapısı olmasının yanı sıraberaberinde sıkıntılar da getirdi. Bu çalışmada ise Sinop sancağında tütün ziraatının,yaygınlaşmasından başlayarak Cumhuriyetin ilkyıllarına kadar uzanan süreci ele alındı. Bu kapsamdaSinop Reji İdaresi’nin uygulamaları, tütün kaçakçıları ileReji kolcularının mücadelesi sosyoekonomikboyutlarıyla irdelendi. Elde edilen bulgular neticesindeOsmanlı döneminde Karadeniz’deki tütün üretimine dairSinop örnekleminden hareketle mikro ölçekli bir fikiroluşturulmaya çalışıldı.

Socio-Economic Reflections of Tobacco Agriculture in the Sinop Sanjak (1839-1923)

The tobacco plant, which entered the Ottomanlands at the end of the 16th century, was among theimportant sources of income for the Ottomansociety and the state despite various prohibitions.Tobacco, which was one of the tax items needed tomaintain the economic balance of the OttomanEmpire in the 19th century, had an important placein this sense. However, tobacco agriculture, whichwas under the control of the tobacco Regie withforeign partners, became a commercial commoditythat marked the last years of the Ottoman Empirein the context of the state, company and people. This plant, which found a living space for itself inSinop, was also an income channel as well asbrought troubles with it. In this study, the process from the spread oftobacco agriculture in Sinop to the first years of theRepublic of Turkey was discussed. In this context,the practices of the Sinop Regie Administration,the struggle of tobacco smugglers and the Regieguard were examined in terms of theirsocioeconomic dimensions. As a result of thefindings obtained, a micro-scale idea was tried tobe created based on the Sinop sample regardingtobacco production in the Black Sea during theOttoman period.

PDF

___

Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA): Bâbıâli Evrak Odası Evrakı
Bâb-ı Âsafî Mektûbî Kalemi
Dâhiliye Nezâreti Mektûbî Kalemi
Hâriciye Nezâreti Mektûbî Kalemi Evrakı
Hâriciye Nezâreti İdare
Hazîne-i Hâssa İrâdeler
Şûrâ-yı Devlet Evrakı
Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA): Emvâl-i Metrûke
Muamelat Genel Müdürlüğü
Kastamonu Vilayet Gazetesi
Kastamonu Vilayet Salnamesi
Sinop Vilayet Gazetesi
Ziraat Vekâleti Mecmuası
AÇIKGÖZ, Ömer, Osmanlı Modernleşmesi İktisadi-Siyasi Dinamikler ve Kırılmalar, Lotus Yayınevi, Ankara 2008.
Ahmed er-Rûmî el-Akhisari, Tütün İçmek Haram mıdır? Bir Osmanlı Risalesi, Giriş ve Notlar: Yahya Michot, Sunuş Mohammad Akram Nadwi, Kitap Yayınevi, İstanbul 2015.
Ali Emiri Efendi, Şûrâ-yı Devlet Tanzîmat Dairesi Reji Şirketi 1305 Senesi Raporu, Matbaa-i Osmâniyye, İstanbul 1305.
AYSAL, Necdet “Kırım Savaşı’ndan Lozan Barış Antlaşması’na Osmanlı Dış Borçlarının Tarihsel Gelişim Süreci (1854-1923)”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, S. 53 (Lozan Antlaşması Özel Sayısı), 2013, s. 1-28.
BATMAN, Mustafa, Tobacco Smuggling in the Black Sea Region of the Ottoman Empire 1883- 1914, Libra Kitapçılık ve Yayıncılık, İstanbul 2016.
BLUHM, Detlef, Colombus’tan Davidoff’a Tütün ve Kültür, Çev. Zehra Aksu Yılmazer, Dost Kitabevi, Ankara 2001.
BURNS, Eric, The Smoke of the Gods: A Social History of Tobacco, Printed by Temple Universirty, Philadelphia 2007.
CUİNET, Vital, La Turquıe D'asıe Tome Quatrıéme, C. 4, Ed. Ernest Leroux, Paris 1892.
ÇAPA, Mesut, “Yunanistan’dan Gelen Göçmenlerin İskânı”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, S. 5, 1990, s. 49-69.
DEMİR, Cenk, "Birinci Dünya Savaşı ve Millî Mücadele Yıllarında Sinop Rumları: Tehcir ve Mübadele", Tarih İncelemeleri Dergisi, S. 34, 2/2019, s. 443-474.
DEMİR, Kenan, “II. Meşrutiyet Dönemi Osmanlı Basınında Tütün Tarımı ve Reji Şirketi”, Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, C. 22, S. 41, Haziran 2019, s. 419- 445.
DIĞIROĞLU, Filiz, Memalik-i Osmaniye Duhanları Müşterekü’l-Menfaa Reji Şirketi: Trabzon Reji İdaresi (1883-1914), Osmanlı Bankası Arşiv Araştırma Merkezi Yayınları, İstanbul 2007.
DIĞIROĞLU, Filiz, “Samsun Duhan Çarşısı’ndan Merkez Tütün Borsası’na”, Prof. Dr. Haydar Kazgan’a Armağan: Yakın Tarihimizin İktisadî Panoraması, Ed Ertuğrul Tokdemir vd., TTK, Ankara 2011, s. 95-112.
DIĞIROĞLU, Filiz, “Samsun Reji İdaresi”, Samsun Sempozyumu (13-16 Ekim 2011) Bildirileri Kitabı, Ed. Mahmut Aydın vd., C. 3, Samsun Valiliği Yayınları, Samsun 2012, s. 393-400.
DOĞRUEL, Fatma - A. Suut DOĞRUEL, Osmanlı'dan Günümüze Tekel, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, İstanbul 2000.
DURAN, Sait Faik, Osmanlı Coğrafay-ı İktisadisi, Kanaat Kitabhanesi, İstanbul 1913.
CORTİ, Egon Caesar Conte, Tütün Keyfi, Tütün İçmenin Menşei, Mücadele ve Zaferi, Çev. Cemal
Çağlar, Tekel Tütün İnstitüsü Yayınları, İstanbul 1946.
EKİNCİ, İlhan, “Sinop’ta Bir Ayan Ailesi, Kavizadeler Hakkında Bazı Bilgiler”, Uluslararası Geçmişten Günümüze Sinop’ta Türk-İslam Kültürü Sempozyumu (5-7 Ekim 2018) Bildirileri Kitabı, C. 2, Sinop 2018, s. 609-625.
ERLER, Mehmet Yavuz - KerimEdinsel,, “Samsun’da Tütün Üretimi (1788-1919), Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, C. 4, S. 18, Yaz 2011, s. 230-247.
GÜRAN, Tevfik, Osmanlı Dönemi Tarım İstatistikleri 1909, 1913 ve 1914, Tarihi İstatistikler Dizisi, C. 3, T.C. Başbakanlık Devlet İstatistikleri Enstitüsü Matbaası, Ankara 1997.
GÜNAYDIN, Gazi Giray “Canik Mutasarrıflığı’nda Tütün Rejisi Uygulamalarına Karşı Tütün Amelelerinin Tepkileri (1908)”, Uluslararası Karadeniz İncelemeleri Dergisi, C. 7, S.7, Trabzon 2009, s. 105-116.
Hamid Sadi, İktisadi Coğrafya 1. Kitap: Türkiye, Evkafı İslamiye Matbaası, İstanbul 1926.
Hezarfen Hüseyin Efendi, Telhisü’l-Beyan Fi Kavanin-i Al-i Osman, TTK Basımevi, Ankara 1998.
İbrahim Peçevî, Peçevî Tarihi-I, Haz. Bekir Sıtkı Baykal, T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1999.
İPEK, Nedim, Selanik'ten Samsun'a Mübadiller, Kültür Yayınları, Samsun 2012. KANBUR, Ercan, Sinop'tan Haberler: 1922-1923-1924 Yılları, Şimal Ajans, 1. Baskı, Sinop 2012.
Karadeniz Çevresi Tütünleri-III, İnhisarlar İdaresi, İnhisarlar Matbaası, İstanbul 1940.
Kâtip Çelebi, Mizannü’l-Hakk Fi İhtiyari’l-Ehakk İhtiaf İçinde İtidal, Haz. Süleyman Uludağ, Dergâh Yayınları, İstanbul 2018.
KÜTÜKOĞLU, Mübahat S., “Tanzimat Devri Osmanlı-İngiliz Gümrük Tarifeleri”, İ.Ü.E.F Tarih Enstitüsü Dergisi, S. 4-5, İstanbul 1974, s. 329-341.
Ligor, Ziraat-ı Hususiye: Pancar, Patates, Pamuk, Tütün ve Saire Ziraatı, Ticaret ve Ziraat Nezareti, İstanbul 1913.
Mardinizade Ahmet Cemalettin, Tütüncülük, Teşebbüs Matbaası, İstanbul 1924.
Mehmet Said, Türkiye'nin Sıhhî-i İçtimaî Coğrafyası Sinop Sancağı, Öğüt Matbaası, Ankara 1922.
Naima Mustafa Efendi, Naima Tarihi, Haz. Zuhuri Danışman, C. 1, Zuhuri Danışman Yayınevi, İstanbul 1968.
NORTON, Marcy, “Christianity”, Tobacco in History and The Culture an Encyclopedia, Ed. Jordan Godman, Printed by Thomson Gale, London 2005.
ÖZCAN, Selim, Tanzimat Döneminde Sinop Şehri, Şimal Ajans Matbaacılık, Sinop 2015.
PAKALIN, Mehmet Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, C. 2, Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul 1972.
PEYSSONNEL, Par M. De, Traite Sur Le Commerce De La Mer Noire, C. 2, Paris 1787.
Parvus Efendi, Türkiye’nin Mali Tutsaklığı, Çev. Muammer Sencer, May Yayınları, İstanbul 1977.
PEKER, Nurettin, İstiklal Savaşı, Resim ve Vesikalarla İnebolu-Kastamonu ve Havalisi, Deniz ve Kara Harekâtı, Gün Basımevi, İstanbul 1955.
QUATAERT, Donald, Osmanlı Devleti’nde Avrupa İktisadi Yayılımı ve Direnişi 1881-1908, Çev. Sabri Tekay, İletişim Yayınları, İstanbul 2017.
Salih Zeki, Türkiye'de Tütün: Ziraat, Sınaat ve Ticareti, Cumhuriyet Matbaası, İstanbul 1928.
SARIOĞLU, Memduh, Türk Tütünleri, Tekel Genel Müdürlüğü Yayınları, İstanbul 1980.
SHECHTER, Relli, Smoking, Culture and Economy in The Middle East The Egyptian Tobacco Makret 1850-2000, Printed by I.B.Tauris, New York 2006.
Tekin Alp, “Tütün Meselesi”, İktisadiyat Mecmuası, S. 2, İstanbul 6 Mart 1916, s. 1-17.
TUNÇEL, Ahmet Kâmil, Murat Yıldırım, “1854-1874 Döneminde Osmanlı Devleti’nin Dış Borçlanması: Kaç Milyar Dolar Osmanlı Devleti’nin İflasına Neden Oldu?”, Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C. 16, S. 1, Haziran 2014, s. 1-26.
Tütün Meselesi, Yeni Asır Matbaası, Selanik 1326 (1909).
ÜNAL, Metin, “Tütünün Dört Yüz Yılı”, Tütün Kitabı, Ed. Emine Gürsoy Naskali, Kitabevi Yayınları, İstanbul 2007, s. 17-33.
YILMAZ, Fehmi, “Tütün”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. 42, İstanbul 2012, s. 1- 4.
ÇAKMAK, Fatih, Lozan Antlaşması Sonucu 1923-1930 Tarihleri Arasında Sinop İline Gelen Mübadele Göçmenleri, (Sinop Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Sinop 2019.
GÖKDEMİR, Oktay, Aydın Vilayeti’nde Tütün Rejisi, (Dokuz Eylül Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi), İzmir 1994.
GÜLER, İbrahim, 18. Yüzyılın İlk Yarısında Sinop (İdari Taksimat ve Ekonomik Tarihi), (Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Yayınlanmış Doktora Tezi), İstanbul 1993.
SÖNMEZ, Yüksel, Osmanlı Devleti'nde Tütün Üretimi ve Sinop Sancağı Örneği, (Sinop Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Sinop 2020.
YILMAZ, Fehmi, Osmanlı İmparatorluğu’nda Tütün: Sosyal,Sı̇yasî Ve Ekonomı̇k Tahlı̇lı̇ (1600- 1883), (Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktara Tezi), İstanbul 2005.