İLHANLI-MEMLÛK REKABETİ ARASINDA DOĞU VEGÜNEYDOĞU ANADOLU

Tarih boyunca İran ve Mısır’da kurulup hâkimiyet alanınıgenişletme eğiliminde olan yayılmacı devletler açısındanDoğu ve Güneydoğu Anadolu, paylaşılamayan bir coğrafyaolmuştur. İlkçağın bölgedeki başlıca siyasi güçleri olanAsur, Urartu, Hitit ve Mısır Devletlerinin takip ettikleri buyayılmacı politika anlayışı sonraki devletlerce debenimsenmiştir. Zira Karadeniz, Kafkasya, Basra Körfeziile Doğu Akdeniz havzasının arasında yer alan Doğu veGüneydoğu Anadolu, jeo-stratejik konumu nedeniyle çevredevletlerin siyasi ve askeri harekât sahası olmuştur. XIII.yüzyılın ikinci yarısında Mısır’da kurulan Memlûk Devletive İran’da kurulan İlhanlı Devleti’nin rekabet sebeplerindenbiri de şüphesiz bu coğrafya olmuştur.Bu çalışmada Doğu ve Güneydoğu Anadolu eksenindeyoğunlaşan İlhanlı-Memlûk mücadeleleri üzerindedurularak bu mücadelelerin bölge üzerindeki etkileri elealınmıştır. Yaklaşık yüzyıl devam eden rekabete dayalımünasebetlerin, yörenin demografik, kültürel ve iktisadîyapısında değişimlere yol açtığı gözlemlenmiştir. Buçalışmada; dönemin ana kaynakları karşılaştırılarak sözkonusu değişimler ele alınmıştır.

East and Southeastern Anatolia Between Ilkhanid-Mamluk Struggle

Eastern and Southeastern Anatolia has been anunsharable geography for the expansionist states thathave been established in Iran and Egypt throughouthistory and have tended to expand their domain. Thisexpansionist policy approach followed by theAssyrian, Urartu, Hittite and Egyptian states, whichwere the main political powers of the antiquity in theregion, was also adopted by the later states. Because,Eastern and Southeastern Anatolia, located betweenthe Black Sea, the Caucasus, the Persian Gulf and theEastern Mediterranean basin, became the political andmilitary operation area of the surrounding states dueto its geo-strategic location. XIII. Undoubtedly, thisgeography was one of the reasons of competition forthe Mamluk State established in Egypt in the secondhalf of the century and the Ilkhanate State establishedin Iran. In this study, by focusing on the Ilhanlı-Mamlukstruggles, which are concentrated in the Eastern andSoutheastern Anatolia axis, the effects of thesestruggles on the region are discussed. It has beenobserved that the competitive relations that lasted forabout a century caused changes in the demographic,cultural and economic structure of the region. In thisstudy; These changes were discussed by comparingthe main sources of the period.

PDF

___

AKA, İsmail, “Anadolu’dan İran’a Göçler”, Tarihten Günümüze Türk-İran İlişkileri Sempozyumu (16-17 Aralık 2002 Konya), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2003, s. 57-63.
AKDAĞ, Mustafa, Türkiye’nin İktisadi ve İçtimai Tarihi (1243-1453), Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2010.
AKNERLİ Grigor, Okçu Milletin Tarihi, Çev: Hrant D. Andreasyan, Yeditepe Yayınları, İstanbul 2012.
AKSARAYÎ, Müsâmeretü’l-Ahbâr, Çev: Mürsel Öztürk, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2000.
AMİTAİ, Preise, Mongols and Mamluks: The Mamluk-İlkhanid War (1260-1281)”, Cambridge University, Cambridge 1996.
Anonim Selçuknâme, (Tevârih-i Âli Selçuk), Çev: H. İbrahim Gök vd., Atıf Yayınları, Ankara 2014.
AYKUT, Tuncay, “Moğol ve İlhanlı Para Tarihi”, Ak Akçe Moğol ve İlhanlı Sikkeleri (Mongol And İlkhanid Coins), Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, s. 122-222.
BARTHOLD, V., “Ani”, İA, C. I, s. 435-437.
BAŞKUMANDAN Simbat, Simbat Vekayinamesi (951-1334), Çev: Hrand D. Andreasyan, İstanbul 1946.
BELAZURÎ, Fütûhu’l Buldân, Çev: Mustafa Fayda, Siyer Yayınları, İstanbul 2013, s. 204.
BOYLE, J. A., “Dynastic and Political History of the İlkhans”, The Cambridge History of İran, IV, Cambridge 1968, s. 303-421.
BROSSET, Marie F., Histoire de la Georgie, Printed in Soviet Union, S. Petersbourg 1849.
CAHEN, Claud, Osmanlılardan Önce Anadolu, Çev: Erol Üyepazarcı, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2011.
COSMO, Nicola di, “Mongols and Merchants on the Black Sea Frontier in the Thirteenth and Fourteenth Centuries: Convergences and Conflicts”, Mongols, Turks and Others, (Edit. Reuven Amitai and Michel Brain), Brill- Leiden-Boston 2005, s. 391-424.
CÜVEYNÎ, Târih-i Cihângüşâ, C. III, Kültür Bakanlığı Yayınları, Çev: Mürsel Öztürk, Ankara 1998.
ÇETİN, Altan, Türk Tarihinde Memluk Asırları ( Bir Kültür Tarihi İncelemesi), Timaş Yayınları, İstanbul 2020.
DARKOT, Besim, “Bitlis/Coğrafya”, İA, C. II, s. 657-664.
EBU’L FARAC, Ebu’l Faraç Tarihi, C. II, Çev: Ömer Rıza Doğrul, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1999.
EBU’L-FİDÂ, Takvimü’l-Büldân, Çev: Ramazan Şeşen, Yeditepe Yayınları, İstanbul 2017.
EFLÂKİ, Âriflerin Menkıbeleri, C. II, Çev: Tahsin Yazıcı, Milli Eğitim Yayınlarıı, İstanbul 1989.
El- Ömeri, Mesâlikü’l Ebsâr fi Memâliki’i Emsâr, Çev: Ahsen Batur, Selenge Yayınları, İstanbul 2014.
El- Belâzurî, Fütûhu’l Büldân, Çev: Mustafa Fayda, Siyer Yayınları, İstanbul 2013.
ERDEM, İlhan, “Sahib-i Divan Şemseddin Cüveyni’nin Anadolu’ya Gelişi, Yeni Moğol Rejiminin Kurulması, Sonuçları”, Prof. Dr. Kazım Yaşar Kopraman’a Armağan, Ankara 2003, s.337-345.
ERGİN, Muharrem, Dede Korkut Kitabı, Boğaziçi Yayınları, İstanbul 2010.
ERÖZ, Mehmet, Hırıstiyan Türkler, TKAE Yayınları, Ankara 1983.
ERÖZ, Mehmet, Hırıstiyan Türkler, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, Ankara 1983.
FALLMERAYER, J. P., Trabzon İmparatorluğunun Tarihi, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2011.
GABASHVILI, Manana, “İlhanlı Devleti’nin Uluslararası Ticaret Politikası ve Halefi Olan Türk Devletler”, Türkler, C. VIII, Çev: Mahmut Yavaşi, , YeniTürkiye Yayınları, Ankara 2002, s. 386-393.
GALSTYAN, A. G., Ermeni Kaynaklarına Göre Moğollar, Çev: İlyas Kamalov, Yeditepe Yayınları, İstanbul 2005.
GENCELİ Kiragos, Vekayiname, Çev: Gürsoy Solmaz, MTR Yayınları, Ankara 2002.
GÜL, Muammer, “İlhanlılar Döneminde Diyarbakır”, I. Uluslararası Oğuzlardan Osmanlı’ya Diyarbakır Sempozyumu (20-22 Mayıs 2004 Diyarbakır), Diyarbakır Valiliği Yayınları, Diyarbakır 2004, s. 193-208.
GÜL, Muammer, Orta Çağlarda Doğu ve Güneydoğu Anadolu ( Tarihi Arka Plan ve XIII –XIV Yüzyıl Moğol Hâkimiyeti), Bilge Kültür Sanat Yayınları, İstanbul 2010.
GÜNDÜZ, Tufan, Anadolu’da Türkmen Aşiretleri (Bozulus Türkmenleri), Yeditepe Yayınları, İstanbul 2010.
HALPERİN, Charles J., “ The Kipçhak Connection: the İlkhans, the Memluks and Ayn Jalut”, Bulletin of The School of Oriental and African Studies, University of London, vol. 63, No.2 (2000), s. 229-245.
HASAN-I RUMLU, Ahsenü’t Tevârih, Çev: Mürsel Öztürk, TTK Yayınları, Ankara 2006.
HEYD, W., Yakındoğu Ticaret Tarihi, Çev: E. Ziya Karal, TTK Yayınları, Ankara 2000.
İBN BİBİ, El-Evâmirü’l-Alâ’iyye fi’l-Umûri’l Alâ’iyye, Çev: Mürsel Öztürk, TTK Yayınları, Ankara 2014.
İBN ŞEDDAD, Bay-bars Târihi, Çev: M. Şerafettin Yaltkaya, İstanbul 1941.
İBN ŞEDDAD, Baypars Târihi, C. II, Çev: M. Şerefüddin Yaltkaya, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2000.
İBNİ TAGRIBERDÎ, En Nücûmu’z-Zâhire, Çev: Ahsen Batur, Selenge Yayınları, İstanbul 2013.
İBNÜ’T-TIKTAKA, Kitâbü’l-Fahri, Çev. Ramazan Şeşen, İstanbul 2016.
KANAT, Cüneyt, “Gazan Han Zamanında Memluk Devletine İltica Eden Uyratlar”, Tarih İncelemeleri Dergisi, C. XV, İzmir 2000, s. 109.
KÂŞÂNÎ, Târih-i Olcaytu, Haz: M. Hemblu, Farsça Metinler Koleksiyonu, Tahran 1348.
KAZVİNÎ, Asârü’l- Bilâd Ahbârü’l-İbâd, Haz: Cihangir Mirza Kaçar Tahran 1373.
KAZVİNÎ, Nüzhatü’l Kulûb, İngilizce çev: G.Le Strange, Cambridge Universty Press, London 1915.
KAZVİNÎ, Târih-i Güzîde, Farsça çev: Abdullah Hüseyin Nevai, Firdevsi Matbaası Yayınları, Tahran 1944.
KEÇİŞ, Murat, Trabzon Rum İmparatorluğu ve Türkler (1204-1404), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2013.
KIRZIOĞLU, M. Fahreddin, Kars Tarihi, C. II, Işıl Yayınları, İstanbul 1953.
KIRZIOĞLU, M. Fahrettin, Yukarı Kür ve Çoruk Boyları’nda Kıpçaklar, (Ahıska/Çıldır Eyaleti Tarihi’nden), TTK Yayınları, Ankara 1992.
KİNG, Charles, Karadeniz, Kitap Yayınevi, Çev: Zülâl Kılıç, İstanbul 2008.
KÖPRÜLÜ, M. Fuad, Anadolu’da İslamiyet, Akçay Yayınları, İstanbul 2012.
KÖPRÜLÜ, M. Fuad, Osmanlı İmparatorluğunun Kuruluşu, TTK Yayınları, Ankara 1981.
KSENOPHON, Anabasis “Onbinlerin Dönüşü”, Çev: T. Gökçöl, Hürriyet Yayınları, İstanbul 1974.
MİRHÂND, Târih-i Ravzatü’s Sâfa, V, Çaphane Basımevi, Tahran 1339.
MÜVERRİH Vardan, “Türk Fütühatı Tarihi”, (889-1169)”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Semineri Dergisi I/2, Çev: Hrand D. Andreasyan, Milli Mecmua Basımevi, İstanbul 1937, s. 153-244.
NESEVİ, Celalüttin Harezmşah, Çev: Necip Asım, Devlet Matbaası Yayınları, İstanbul 1934.
OCAK, A. Yaşar, Ortaçağlar Anadolu’sunda İslam’ın Ayak İzleri-Selçuklu Dönemi, Kitap Yayınları, İstanbul 2016.
ÖMERÎ, Mesâliku’l Ebsâr fi Memâliki’l-Emsâr (Türkler Hakkında Gördüklerim ve Duyduklarım), Çev: Ahsen Batur, Selenge Yayınları, İstanbul 2014.
ÖZGÜDENLİ, Osman G., Gazan Han ve Reformları (1295-1304), Kaknüs Yayınları, İstanbul 2000.
POLO, Marco, Dünyanın Hikâye Edilişi, Çev: Işık Ergüden, İthaki Yayınları, İstanbul 2003.
REŞÎDÜDDİN, Câmiü’t- Tevârih, (İlhanlılar kısmı), (İsmail Aka vd.), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2013.
REŞÎDÜDDİN, Târih-i Mübârek Gazanî, Çev: Karl Jahn, Stefan Matbaası Yayınları, Prag 1941.
SEMENOV, A. A., “Gur-i Emir Türbesinde Timur’un ve Ahfadının Mezar Kitabeleri”, Makaleler ve İncelemeler, C. I, (A. Kadir İnan), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1998, s. 587-610.
SPULER, Bertold, İran Moğolları (Siyaset, İdare ve Kültür İlhanlılar Devri), Çev: Cemal Köprülü, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2011.
STRECK, “Ermeniye”, İA, C. VI, s. 317-326.
SUBAŞI, Ömer, Gürcü-Moğol İlişkisi (Güney Kafkasya 1220-1346), Kitabevi Yayınları, İstanbul 2015.
SÜMER, Faruk, “Anadolu’da Moğollar”, Selçuklu Araştırmaları Dergisi, C. I, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1970, s. 1-147.
SÜMER, Faruk, Kara Koyunlular, C. I, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1991.
SÜMER, Faruk, Oğuzlar (Türkmenler), Tarihleri, Boy Teşkilatı, Destanları, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları, İstanbul 1999.
SÜMER, Faruk, Safevi Devletinin Kuruluş ve Gelişmesinde Anadolu Türklerinin Rolü, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1999.
ŞÎRÂZÎ, Tahrir-i Târih-i Vassaf, C. I-II, Haz: Abdu’l Muhammed Ayeti, Çaphane-i İlmi, Tahran 1372/1994.
TABAKOĞLU, Ahmet, Türkiye İktisat Tarihi, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2008.
TELLİOĞLU, İbrahim, Osmanlı Hâkimiyetine kadar Doğu Karadeniz’de Türkler, Serander Yayınları, Trabzon 2004.
TİHRÂNÎ, Kitâb-ı Diyarbekriyye, C. I, (Farsça nşr: Necati Lügal-Faruk Sümer), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1993.
TOGAN, Z. Velidi, “Moğollar Devrinde Anadolu’nun İktisadi Vaziyeti”, Türk Hukuk ve İktisat Tarihi Mecmuası, I, Evkaf Matbaası Yayınları, İstanbul 1931, s. 1-42.
TOGAN, Z. Velidi, Umumi Türk Tarihine Giriş, Enderun Yayınları, İstanbul 1981.
TUNA, O. Nedim, “Osmanlıca’da Moğolca Kelimeler”, Türkiyat Mecmuası, C. XVIII, (1973- 75), s.281-314.
TURAN, Osman, Doğu Anadolu Türk Devletleri Tarihi, Ötüken Yayınları, İstanbul 2009.
TURAN, Osman, Doğu Anadolu Türk Devletleri Tarihi, Ötüken Yayınları, İstanbul 2009.
TURAN, Osman, Selçuklu Tarihi ve Türk-İslam Medeniyeti, Ötüken Yayınları, İstanbul 2010.
TURAN, Osman, Selçuklular Zamanında Türkiye, Ötüken Yayınları, İstanbul 2010.
UZUNÇARŞILI, İ. Hakkı, Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu Karakoyunlu Devletleri, Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1984.
WOODS, John E., 300 Yıllık Türk İmparatorluğu Akkoyunlular, Çev: Sibel Özbudun, Tercüman Yayınları, İstanbul 1993.
YAZICIZÂDE Ali, Tevârih-i Âli Selçuk, Çev: Abdullah Bakır, Çamlıca Yayınları, İstanbul 2009.
YİĞİT, İsmail, Memlukler (1250-1517), Kayıhan Yayınları, İstanbul 2015.
YİNANÇ, M. Halil, “Akkoyunlular”, İA, C. I, s. 251-270.
YİNANÇ, M. Halil, “Elbistan”, İA, C. IV, s. 223-230.
YİNANÇ, Refet, Dulkadir Beyliği, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1989.