Ayanlık Olgusu ve Oluşum Sürecindeki Dinamikler: Kayseri Sancağı Örneği

Ayanlık konusu Khoury’nin belirttiği gibi “köşeleri enbelirsiz grup” 1 olarak tarihçilerin araştırmaajandasında uzun süre yerini almıştır. Yapılan literatürtaramasında göze çarpan en önemli konu ayanlığınhenüz bir netlik kazanmamış olmasıdır. Bu çalışma ileayanlık konusunda merak edilen ve açıklanmayamuhtaç hususların Kayseri sancağı ayanları üzerindentekrar değerlendirilerek literatüre katkıda bulunulmasıhedeflenmiştir. İmparatorluğun idari, mali ve sosyaldüzenini derinden etkileyen ayanlığı daha iyianlayabilmek ve açıklayabilmek için öncelikle kimoldukları ve nasıl seçildikleri gibi kritik hususların yanısıra nasıl güçlenerek yüzyıla damgalarını vurduklarısorusuna cevap verilmesi gerekmektedir. Ayanailelerinin detaylı monografilerine değinilmedenayanlık kavramına ve ilgili tartışmalaraodaklanılmıştır. Ardından, Kayseri sancağındaayanlığın gelişimini etkileyen siyasi, içtimai, askeri veidari temeller ele alınmıştır. Merkez-Taşra ilişkilerikapsamında Kayseri ayanlarının henüz detaylı olarakincelenmemiş alan olması bölgeyi örneklem olarakseçmenin en temel nedenlerindendir. 17. yüzyıldameydana gelen Celali isyanları ve beraberindekieşkıyalık gibi birtakım toplumsal çalkantıların yoğunyaşandığı sancaklardan biri olmasının yanı sıra coğrafikonumu sayesinde elde ettiği ticaret merkezlerindenolması bölgenin seçilmesindeki önemli diğer etkenlerdir. Böylece, ayanlığın ictimai ve malitemellerini daha iyi analiz etme şansı doğmuştur.Ayanlık üzerine genel bir değerlendirme yapmayaimkân sağlayan bu çalışmanın temel kaynağı Kayserişer’iyye sicillerine dayanmaktadır. Kayseri sancağıözelindeki ayanlık hususu birincil kaynakların yanı sıraikincil kaynaklar kullanılarak tartışılmıştır.

THE PHENOMENON OF AYANLIK AND THE DYNAMICS IN THE FORMATION PROCESS: THE CASE OF KAYSERI SANJAK

The concept of the local notables, as Khoury putsit, “groups with the most uncertain corners”, hasbeen discussed by historians for a long time. Themost notable issue in the literature review is thatayanship has not yet been clarified. Therefore, itis the general aim of the paper to reconsider andanalyze the local notables that need to beexplained through Kayseri sanjak. In order tobetter understand and explain the ayanlık thatdeeply influences the administrative, financialand social order of the empire, it is necessary toaddress some issues such as who they were andhow they were chosen, and then to answer thequestion of how they got stronger and left theirmark on the century. Without revealing thedetailed monographs of the notables, the conceptof local notables and related discussions werefocused. After giving information about Kayserilocal notables, the political, social, military, andadministrative foundations that affect thedevelopment of the local notables in Kayserisanjak are discussed. One of the main reasons forchoosing the region as a sample is the fact thatKayseri notables have not been studied in detailwithin the context of center-rural relations. Inaddition to this, being one of the sanjaks wherethere was intense social turmoil such as the Celali rebellions and banditry that took place in the 17thcentury and being one of the trade centers it hasacquired thanks to its geographical location arecrucial reasons for choosing the region. Thus, wehave a better chance for analyzing the social andfinancial foundations of local notables that affecttheir development in Kayseri sanjak. This studymainly based upon Kayseri court registers(şer’iyye sicilleri) provided an opportunity tomake a general evaluation and discussions onayanlık. Besides, some of the problems specificto Kayseri sanjak were discussed in the light ofprimary (Ottoman archival sources) andsecondary sources.

PDF

___

State Archives of the Prime Ministry of the Republic of Turkey Cevdet Collections
Cevdet Askeriye (C. AS.): 909/39235.
Cevdet Dahiliye (C. DH.): C.DH. 66/3297. C.DH., 19/903. C.DH., 281/14034; C.DH. 214/10677, C.DH. 269/13412.
Cevdet Maliye (C. ML.) C.ML, 269 / 11021
Cevdet Zabtiye (C. ZB.): C. ZB. 59/ 2926; C.ZB. 78/3864
Karaman Ahkam Register Number 1
Mühimme Register Number 150
Mühimme Register Number 164
Mühimme Register Number 170
Mühimme Register Number 171
Mühimme Register Number 201
Mühimme Register Number 204
Kayseri Şer’iyye Register Number 126 (H. 1143-1144 M. 1730-1732)
Kayseri Şer’iyye Register Number 146 (H. 1173-1174 M. 1759- 1761)
Kayseri Şer’iyye Register Number 155 ((H. 1187-1188 M. 1773-1775)
Kayseri Şer’iyye Register Number 156 (H. 1188- 1191 M. 1774-1779
Kayseri Şer’iyye Register Number 158 (H. 1191-1192 M. 1777-1779)
Kayseri Şer’iyye Register Number 159 (H. 1192 M. 1778-1779)
Kayseri Şer’iyye Register Number 160 (H. 1193-1195 M. 1779-1781)
Kayseri Şer’iyye Register Number 161 (H. 1195-1196 M. 1780-1782)
Kayseri Şer’iyye Register Number 162 (H. 1196-1197 M. 1781-1783)
Kayseri Şer’iyye Register Number 164 (H. 1199-1201 M. 1785-1787)
Kayseri Şer’iyye Register Number 166 (H. 1202-1203 M. 1787-1789)
Kayseri Şer’iyye Register Number 167 (H. 1204-1205 M. 1789-1791)
Kayseri Şer’iyye Register Number 168 (H. 1205-1206 M. 1790-1792)
Kayseri Şer’iyye Register Number 171 (H. 1208-1210 M. 1793-1796)
Kayseri Şer’iyye Register Number 172 (H. 1209-1227 M. 1792-1813)
Kayseri Şer’iyye Register Number 173 (H.1210-1211 M. 1795-1797)
Kayseri Şer’iyye Register Number 174 (H. 1212 M. 1797-1798)
Kayseri Şer’iyye Register Number 176 (H. 1213-1215 M. 1798-1801)
Kayseri Şer’iyye Register Number 177 (H. 1215-1216 M. 1800-1802)
Kayseri Şer’iyye Register Number 178 (H. 1216-1217 M. 1801-1803)
Kayseri Şer’iyye Register Number 179 (H. 1217-1219 M. 1802-1805)
A.Dvn. Şkt. d. 1006 A.Dvn. Şkt. d. 1007 A.Dvn. Şkt. d. 1008.
AHMED NAZİF, Mirat-ı Kayseriyye (Kayseri Tarihi) trans. Mehmet Palamutoğlu., Kayseri Özel İdare Müdürlüğü ve Kayseri Belediyesi Birliği, Kayseri 1987.
AHMET RIF’AT, Osmanlı Toplumunda Sadat-ı Kiram ve Nakibüleşraflar, Devhatü’n Nukaba. Haz.: Hasan Yüksel- M. Fatih Köksal. Dilek Matbaası, Sivas 1998.
BARKEY, Karen, Empire of Difference; The Ottomans in Comparative Perspective, Cambridge University Press, Cambridge 2008.
CEZAR, Mustafa, Osmanlı Tarihinde Levendler, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2013.
CÖMERT, Hüseyin, 19. Yüzyılda Kayseri, Mazaka Publishing, Kayseri 2007.
EMECEN, Feridun M, “Ayan ve Muhallefatı: Karaosmanoğlu Hacı Mustafa Ağa”, Ciepo Osmanlı Öncesi ve Osmanlı Araştırmaları Uluslararası Komitesi XIV. Sempozyumu Bildirileri. Türk Tarih Kurumu Publishing, Ankara 2004.
EMECEN, Feridun, “Osmanlı Taşrasında Yerel Güçlerin Yükselişi, Kethudazadeler Örneği”. Osmanlı Klasik Çağında Hanedan, Devlet ve Toplum, Timaş Publishing, İstanbul 2011.
ERGENÇ, Özer, "Osmanlı Klasik Dönemindeki Eşraf ve Ayan Üzerine". Osmanlı Araştırmaları Dergisi, S. 3, 1982, pp.105-118.
GÜLDÜOĞLU, Emine, Osmanlı Merkez- Taşra İlişkileri Çerçevesinde XVII. Yüzyılda Kayseri Sancağı, (Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Phd Thesis), Kayseri 2011.
HATHAWAY, Jane, “Rewriting Eighteenth- Century Ottoman History”, Mediterranean Historical Review, ed. Amy Singer, C. 19, S. 1. Tel Aviv University AFrank Cass Journal, Tel Aviv 2004.
İNALCIK, Halil, “Centralization and Decentralization in Ottoman Administration”. Studies in Eighteenth Century Islamic History, Ed. Thomas Naff and Roger Owen, Londra 1977, pp. 27-52.
İNALCIK, Halil, Devlet-i Aliyye, Osmanlı İmparatorluğu Üzerine Araştırmalar-IV, Türkiye İş Bankası Kültür Publishing, İstanbul 2016.
İLGÜREL, Mücteba, “Celali İsyanları”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. 7, İstanbul 1993, pp.252- 257.
KARAGÖZ, Mehmet, XVIII. Asrın başlarında Kayseri (1700-1730), (Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Phd Thesis), Kayseri 1993.
KARAKAŞ, Muhammet, “XVIII. Yüzyılın İkinci Yarısında Ayan ve Mütegallibeler”, II. Kayseri ve Yöresi Tarih Sempozyumu Bildirileri, Kayseri 1998, pp. 259-268.
KARAKAŞ, Muhammet, XVIII. Yüzyılın İkinci Yarısında Kayseri (1750-1775), (Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Phd Thesis), Kayseri 1997.
KARASU, Hamit, Osmanlı Devleti'nde Ayanlık: Kayseri sancağı örneği (1730-1774), (Yıldırım Beyazıt University,Unpublished M.A. Thesis), Ankara 2014.
KAYA, Mustafa, 18. Yüzyılda Ankara’da Ayanlık ve Ayan Aileleri, (Hacettepe University, Phd Thesis), Ankara 2008.
KEYDER, Çağlar, Türkiye’de Devlet ve Sınıflar, İletişim Publishing, İstanbul 2017.
KESKİN, Mustafa ve Metin Hülagü, Geçmişteki İzleriyle Kayseri, Erciyes Üniversitesi Publishing, Kayseri 2007.
KHOURY, Dina Rizk, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Merkez ile Taşradaki Güç Sahipleri Arasındaki İlişkiler: Bir Tarih Yazımı Çözümlenmesi”. Türkiye Tarihi 1603-1839, Ed. Suraiya Faroqhi. Kitap Publishing, İstanbul 2016.
KÖPRÜLÜ, M.Fuad, “Ayan”. İslam Ansiklopedisi (İ.A.), C. II, İstanbul 1944, p. 40-41.
MASTERS, Bruce, “Arap Vilayetlerinde Yarı Özerklik Güçler”. Türkiye Tarihi 1603-1839, Ed. Suraiya Faroqhi, Kitap Publishing, İstanbul 2016.
McGOWAN, Bruce, “Ayanlar Çağı 1699-1812”. Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarih, ed. Halil İnalcık ve Donald Quataert, Eren Publishing, İstanbul 2004.
MERT, Özcan, “Ayan”. DİA, C. 4, İstanbul 1991, p. 195-198.
MERT, Özcan, “Osmanlı Devleti Tarihinde Ayanlık Dönemi”, Osmanlı, Ed. Güler Eren, C. VI. Yeni Türkiye Publishing,1999.
MERT, Özcan, XVIII. ve XIX. Yüzyıllarda Çapanoğulları, Kültür Bakanlığı, Ankara 1980.
MUTAFCIEV, V.P. “l’institution de l’ayanlık pendant les dernieres decennies du XVIII siecle” (XVIII. Yüzyılın Son On Yılında Ayanlık Müessesesi). trans.Bayram Kodaman, İ.Ü. Tarih Dergisi, S.31, 1977, pp. 163-182.
NAGATA, Yuzo, Muhsinzade Mehmed Paşa ve Ayanlık Müessesesi, Akademik Publishing, İzmir 1999.
NAİMÂ MUSTAFA EFENDİ, Tarih-i Na’imâ, C. 1, haz.: Mehmet İpşirli, Türk Tarih Kurumu Publishing, Ankara 2007, p. 173.
RAŞİD MEHMED EFENDİ, Tarih-i Raşid ve Zeyli. Cilt I-II-III, Haz. Abdülkadir Özcan, Yunus Uğur, Baki Çakır, Ahmet Zeki İzgöer, Klasik Publishing, İstanbul 2013.
ÖZKAYA, Yücel, Osmanlı İmparatorluğu’nda Ayanlık. Türk Tarih Kurumu, Ankara 2014.
ÖZKAYA, Yücel, Osmanlı İmparatorluğu’nda Ayanlık. Doçentlik Tezi. Ankara: A.Ü. Dil ve Tarih- Coğrafya Fakültesi Publishing. (Two editions of this work, which were published on different dates, were also used)
ÖZKAYA, Yücel, “Merkezi Devlet Yapısının Zayıflaması Sonuçları: Ayanlık Sistemi ve Büyük Hanedanlıklar”. Osmanlı, ed. Güler Eren, C.VI., Yeni Türkiye Publishing, Ankara 1999.
ÖZKAYA, Yücel, “Mütesellimlik”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. 32, İstanbul 2006, pp. 203-204.
ÖZKAYA, Yücel, “XVIII. Yüzyılın İlk Yarısında Yerli Ailelerin Ayanlıkları Ele Geçirişleri ve Büyük Hanedanlıkların Kuruluşu”, Belleten, C. 168, Ankara 1978, pp. 667-675.
PAKALIN, Mehmet Zeki, “Ayan”. Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, C. 1, Milli Eğitim Publishing, İstanbul 1993.
QUATERT, Donald, Osmanlı İmparatorluğu 1700-1922, İletişim Publishing, İstanbul 2009.
SAMİ, Şemsettin, Kamûs-ı Türkî, Dersaadet, İkdam Matbaası.
ŞAKUL, Kahraman- Çiçek, Ayşe, “Bir Çalıştayın Ardından, 18. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu: Süreklilik ve Değişim”, Toplumsal Tarih, S. 237, İstanbul 2013, pp. 58-67.
ŞİMŞEK, Fatma, Anadolu Sancaklarında Mütesellimlik Kurumu, (Akdeniz Üniversitesi SBE, Unpublished Thesis), Antalya 2010.
TOK, Özen, “130 Numaralı Kayseri Şer’iye Sicili (H.1151/M. 1738-39) Transkripsiyon ve Değerlendirme” (M.A. Thesis, Kayseri Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü), Kayseri 1996.
TÜLÜVELİ, Güçlü, “Şeriyye Sicillerinin Işığı Altında Osmanlı İmparatorluğu’nda AskeriReaya Ayrışması Üzerine Bazı Gözlemler”. Ciepo Osmanlı Öncesi ve Osmanlı Araştırmaları Uluslararası Komitesi XIV. Sempozyumu Bildirileri. Türk Tarih Kurumu Publishing, Ankara 2004, pp. 765-771.
UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı, “ÇAPAN OĞULLARI”, Belleten, C. XXXVII, S. 150, Ankara 1974, pp. 215-261.
WALLERSTEIN, Immanuel, “Ottoman Empire and the Capitalist World-Economy: Some Questions for Research”, Research Foundation of SUNY, Review (Fernand Braudel Center), vol. 2, No. 3, Kış 1979, pp. 389-398.
YILDIRIM, Sevda, 133/3 Numaralı Kayseri Şer’iyye Sicili Transkripsiyon ve Değerlendirilmesi, (Kayseri Erciyes University, M.A. Thesis), Kayseri 2011.
ZENS, Robert W., The Ayanlık and Pazvantoğlu Osman Paşa of Vidin in the Age of Ottoman Social Change 1791-1815, (University of Winconsin, Unpuslished Phd Thesis), Medison 2004.
XVIII. Yüzyılda Osmanlı Bürokrasisi Merkez ve Taşra Yönetimi 1756-1792, 16 Numaralı Tahvil Defteri, Devlet Arşivleri Başkanlığı, İstanbul 2019.