Mardin Emineddin (Emînüddin) Külliyesi: Hami ve Mimari

Bu çalışmanın konusunu Mardin kent merkezinde bulunan Emineddin Külliyesi'nin mimari özelliklerinin incelenmesi ve yapıya adını veren Emineddin'in kimliğine dair görüşlerin tartışılması oluşturmaktadır. Emineddin Külliyesi, mescid, medrese, bîmâristan, zâviye, yazlık namazgâh, hamam, çeşme ve selsebîlden oluşmaktadır. Külliye eğimli bir arazi üzerinde topografyaya uygun bir yerleşim düzeni yansıtmaktadır. Emineddin Külliyesi'ni mimarlık ve sanat tarihi açısından değerlendiren araştırmacılar, külliyenin inşasına Mardin Artuklu emiri Emineddin İlgazi (ö. 1092) tarafından başlanmış olduğunu ve kardeşi Necmeddin İlgazi (502-516 H./ 1108/1109-1122/23 M.) tarafından devam ettirildiğini ileri sürmektedir. Külliyenin yapımı böylece 11. yüzyıl sonu ve 12. yüzyıl başı arası bir döneme tarihlendirilmekte ve Mardin'deki en erken tarihli Artuklu yapısı olarak nitelendirilmektedir. Emineddin Külliyesi'nin yapım tarihi ve banisi ile ilgili olarak ilk defa Abdüsselam Efendi tarafından ileri sürülen ve daha sonra tüm araştırmacılar tarafından kabul gören bu görüşün sorgulanması ve kaynaklar ışığında tartışılması bu makalenin öncelikli hedeflerindendir. Makale Emineddin Külliyesi'nin Artuklu beylerinden biri olduğu varsayılan Emineddin İlgazi adına değil, bir din adamı olan Şeyh Emineddin adına Artuklu beylerinin mali hamiliğinde yaptırılmış bir tarikat yapısı olduğu tezini savunmaktadır. Bu nedenle külliye Mardin'de Artuklu beyleri tarafından kendi adlarına yaptırılan ve özenli taş işçiliği yansıtan yapılardan farklı olarak mütevazi ve münzevi özellikler yansıtmaktadır. Bu çalışmada, ayrıca, külliyeyi oluşturan yapılar betimlenerek mimari özellikleri analojik değerlendirme yapılarak tartışılacaktır. Ünver'in 1938'de ve Altun'un 1967 yılında yayınladıkları planlar, çizimler ve fotoğraflar ile külliyeyi daha önce incelemiş araştırmacıların görüşlerine başvurularak, sözlü tarih görüşmeleri yapılarak ve kentteki benzer yapılar ile karşılaştırılarak külliyedeki yapıların birbirleriyle mekânsal ilişkileri ve mimari özellikleri tartışılarak değerlendirilecektir

Mardin Emineddin (Emînuddin) Complex: Patronage and Architecture

The subject of this study is to examine the architectural features of the Emineddin Complex which is located in the city centre of Mardin and to discuss the ideas on the identity of Emineddin who gave his name to the complex. Emineddin Complex consists of a mosque, a madrasa, a hospital, a hermitage (zawiya), a summer prayer niche, a hamam, a fountain for ablution, and a public fountain and it reflects a settlement ground plan suitable for topography on a sloping land. Researchers, working on the Emineddin Complex in terms of architecture and art history, claim that the construction of the complex was initiated by Artuqid amir, Emineddin Ilgazi (d. 1092) and continued by his brother Necmeddin Ilgazi (502-516 H. / 1108/1109-1122/23 M.). The construction of the complex is, thus, dated to late 11th and early 12th century and is considered as the earliest Artuqid structure in Mardin. The primary aim of this article is to question and discuss, in the light of the sources, the opinion concerning the foundation date and the patron of the Emineddin Complex which was for the first time brought forward by Abdüsselam Efendi , and was subsequently accepted by all the researchers. This article defends the contention that Emineddin Complex is a religious sanctuary built in the name of Sheikh Emineddin with the financial patronage of the Artuqid amirs, a religious figure, not Emineddin Ilgazi, who is supposed to be one of the Artuqid amirs. For this reason, the complex reflects modest and reclusive features, unlike the structures commissioned by Artuqid amirs on their own behalf with reflecting meticulous stonemasonry. Moreover, in this study, architectural features of the buildings forming the complex will be described and discussed by making an analogical evaluation. Finally it will also evaluate the spatial relations of the buildings of the complex and their architectural features by consulting the plans, drawings, and photographs published by Ünver in 1938 and Altun in 1967 as well as referring to the views of researchers who have previously studied the complex, making oral history interviews and by comparing them with similar buildings in the city

PDF

___

Abdulgani Efendi (1999). Mardin tarihi (B. Zengin, Çev.). Ankara: Afşaroğlu Matbaası.
Abdüsselam Efendi (2007). Mardin tarihi (H. H. Güneş, Çev.). İstanbul: Mardin Tarihi İhtisas Kütüphanesi Yayını.
Altun, A. (1971). Mardin’de Türk devri mimarisi. İstanbul: Gün Matbaası.
Altun, A. (1978). Anadolu’da Artuklu devri Türk mimarisinin gelişmesi. İstanbul: Kültür Bakanlığı Yayınları.
Altun, A. (1979). Anadolu’da Artuklu Devri Mimarları ve Artuklu Yapıları Üzerine Kısa Notlar. Arkeoloji ve Sanat, 1-2, 31-34.
Amedroz, H. M. (1903). The Marwānid dynasty at Mayyafariqīn in the tenth and eleventh centuries A.D. Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland, 123-154.
Artuk, İ. (1944). Mardin Artukoğulları Tarihi. İstanbul: Gençler Kitabevi.
Aydın, S., Emiroğlu, K., Özel, O., Ünsal, S. (2001). Mardin Cemaat Aşiret Devlet. İstanbul: Toplumsal ve Ekonomik Tarih Vakfı Yayınları.
Beyazıt, D. (2009). Le Décor architectural artuquide en pierre de Mardin placé dans son contexte régional. Doktora Tezi, Paris I Panthéon-Sorbonne Üniversitesi, Paris.
Bosworth, C. E. (1996). The New Islamic dynasties: a cronological and geneological manual. New York: Columbia University Press.
Cantay, G. (1992). Anadolu Selçuklu ve Osmanlı Darüşşifaları. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayını.
Ceylan, S. (2015). Tarikat ve Tekke Kavramlarına Dair. S. Ceylan (Haz.). Türkiye’de Tarikatlar, Tarih ve Kültür içinde (s. 27-33). İstanbul: İsam Yayınları.
Dağtekin, E. (2007). Güneydoğu Anadolu Bölgesi geleneksel hamam tipolojisi ve buna bağlı koruma ölçütlerinin oluşturulması. Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi, Ankara.
Dağtekin, E. ve Asatekin, G. (2008). Anadolu’da bir belge: Mardin Emineddin Külliyesi. İ. Özcoşar (Haz.). I.Uluslararası Artuklu Sempozyumu Bildirileri: 25-27 Ekim 2007- Mardin: Bildiriler (s. 254-266). Mardin: Mardin Valiliği Kültür Yayınları.
Dağtekin, E., Urak, G. (2008). Mardin’de Artuklu Döneminden Günümüze Ulaşan Geleneksel Hamamlar. İ.
Özcoşar (Haz.). Artuklu Sempozyumu Bildirileri: 25-27 Ekim 2007- Mardin: Bildiriler (s. 267-282). Mardin: Mardin Valiliği Kültür Yayınları.
Dolapönü, H. (1972). Tarihte Mardin. İstanbul: Hilâl Matbaacılık.
Eken, G. (2006). 19. Yüzyıl Mardin Vakıfları Üzerine. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 20, 233-253.
Ergin, N. (2012). Anadolu Medeniyetlerinde Hamam Kültürü: Mimari, Tarih ve İmgelem. İstanbul: Koç Üniversitesi Yayınları.
Eyice, S. (1960). İznik’te ‘Büyük Hamam’ ve Osmanlı Devri Hamamları Hakkında Bir Deneme. Tarih Dergisi, CXI (15), 99-120.
Eyice, S. (1962). İlk Osmanlı Devrinin Dini-İçtimai Bir Müesesi: Zâviyeler ve Zâviyeli Camiler. İ.Ü. İktisat Fakültesi Mecmuası, 23 (1-2), 1-80.
Gabriel, A. (1940). Voyages archéologiques dans la Turquie orientale. Paris: Boccard.
Göyünç, N. (1991). XVI. Yüzyılda Mardin Sancağı. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
Gündüz, A. (1993). 1523 M. (929 H.) Tarih ve 998 No’lu Tapu–Tahrir Defterine Göre Musul, Mardin, Çermik, Harput ve Çemişgezek Sancaklarının Mukayeseli Tahlili. Yüksek lisans tezi, Fırat Üniversitesi, Elazığ.
İlter, F. (1969). Erken Devir Anadolu Türk Mimarisinde 12. ve 13. Yüzyıl Artukoğulları Medreselerinin Yeri. Vakıflar Dergisi, 8, 197-208.
Issa, A. (1928). Histoire des bimaristans (hôpitaux) à l’époque islamique. Kahire.
Kankal, A., Özcoşar, İ., Güneş, H. H., Günay, R. (2006). 252 Nolu Mardin Şer’iye Sicili Belge Özetleri ve Mardin. İstanbul: Mardin Tarihi İhtisas Kütüphanesi Yayınları.
Kankal, A., Özcoşar, İ., Güneş, H. H., Gürhan, V. (2007). 183 Nolu Mardin Şer’iye Sicili Belge Özetleri ve Mardin. İstanbul: Mardin Tarihi İhtisas Kütüphanesi Yayınları.
Kâtip Ferdî (1939). Mardin Artukluları Tarihi. İstanbul: Cumhuriyet Matbaası.
Kâtip Ferdî (2006). Mardin Artuklu Melikleri Tarihi. Nasir Alî Emirî (Ed. kritik) (Y.M. Yardımcı, Çev.), İstanbul: Mardin Tarihi İhtisas Kütüphanesi Yayını. (1331/1912-3 tarihli versiyonun çevirisi).
Keskinbora, H. K. (2006). Mardin Eminüddin Maristanı ve O Dönemdeki Darüşşifalar. İ. Özcoşar ve H. H. Güneş (Haz.). I. Uluslararası Mardin Tarihi Sempozyumu Bildirileri: 26-28 Mayıs 2006- Mardin: Bildiriler (s. 213-220). İstanbul.
Kuran, A. (1969). Anadolu Medreseleri, I. Ankara: ODTU Mimarlık Fakültesi.
Mayer, L.A. (1956). Islamic Architects and Their Works. Geneve: Kundig.
Ocak, A. Y. (2016). Ortaçağlar Anadolu’sunda İslam’ın Ayak İzleri. Selçuklu Dönemi. İstanbul: Kitap Yayınevi.
Önge, Y. (1995). Anadolu’da XII-XIII. Yüzyıl Hamamları. Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları.
Öngören, R. (2011). Tarikat. İslam Ansiklopedisi, 40, 95-105.
Sevim, A. (1962). Artukluların Soyu ve Artuk Bey’in Siyasi Faaliyetleri. Belleten, 26 (101), 121-146.
Sinclair, T. A. (1989). Eastern Turkey: An Architectural and Archaeological Survey, 4. cilt. Londra: Pindar Press.
Soyukaya, N., Özgür, M., Kaya, F., Hani Z., Savaş, B., Alpay, E. (2013). Mardin Kültür Envanteri. Diyarbakır: Mardin Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü.
Sönmez, Z. (1989). Başlangıcından 16. Yüzyıla Kadar Anadolu Türk-İslam Mimarisinde Sanatçılar. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
Sözen, M. (1970/72). Anadolu Medreseleri: Anadolu ve Beylikler Devri, I-II. İstanbul: İstanbul Teknik Üniversitesi Mimarlık Fakültesi Yayını.
Tekdal, D. (2009). 208 Numaralı Mardin Şer’iye Sicili (Metin Transkripsiyonu ve Değerlendirme). Yüksek lisans tezi, Dicle Üniversitesi, Diyarbakır.
Terzioğlu, A. (1992). Bîmâristan. İslam Ansiklopedisi, 6, 163-178.
Uluçam, A. (2006). İslam Dönemi Mardin’i. F. Özdem (Haz.). Taşın Belleği Mardin içinde (s. 99-115). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
Ünver, A. S. (1938). Büyük Selçuklu İmparatorluğu Zamanında Vakıf Hastanelerin Bir Kısmına Dair. Vakıflar Dergisi, 1, 17-24.
Ünver, A. S. (2014). Selçuk Tababeti. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
Yanmış, M., Aktaş, A. (2015). Diyarbakır Sultan Şeyhmusê Ezzuli Dergâhı Örneğinde Tarikatların Toplumsal İşlevleri. International Journal of Kurdish Studies, 1, 1-26.
Yıldız, İ. (2010). Tarihi Mardin Çeşmeleri. Mardin: T.C. Mardin Belediyesi Yayını.
Yılmaz, S. (2014). Mardin Şeyh Eminüddin Bimaristanı. Türk-İslam Medeniyeti Akademik Araştırmalar Dergisi, 18, 21-40.