1960’larda Türkiye’de Sanatta Ulusallık-Evrensellik tartışmaları

1960’lı yıllar tüm dünyada siyasi değişim/dönüşümlerin yaşandığı, yeni kurumlaşmaların ve kültürel kodların ortaya çıktığı bir sürece işaret etmektedir. Türkiye’de ise özellikle Milli Birlik Komitesi tarafından gerçekleştirilen 27 Mayıs 1960 askeri müdahalesi ve onu izleyen 1961 Anayasası politik hayatı olduğu kadar kültür ve sanat ortamını da etkilemiştir. Yeni anayasanın getirdiği hak ve özgürlükler, yeni siyasi partilerin kurulmasına ve farklı toplumsal katmanların birlikte siyaset yapmalarına, basın-yayın alanının gelişmesine olanak sağlamıştır. Bu ortam içerisinde, Tanzimattan itibaren süregelen “sanat ve düşünce hayatında ulusallık-evrensellik” tartışmaları da farklı bir çehre kazanmış, büyük ölçüde dönemin iç ve dış siyasi/kültürel dinamikleri ile şekillenmiş, biçim ve içerik yönünden Batı ile Türkiye’deki sanatsal üretim arasın- daki etkileşim ve farklar dönemin pek çok süreli yayınında tartışılmıştır. Söz konusu tartışmalar, 1963-1964 yıllarında yurt dışında 5 farklı şehirde izlenime sunulan “Çağdaş Türk Sanatı Sergisi” üzerine dergi ve gazetelerde yayınlanan yazılar ve 1965 yılında Dost dergisinin “batı etkisi-yerel değerler” üzerine düzenlediği soruşturmaya ressam, yazar, eleştirmen ve mimarların verdiği yanıtlarda görünür hale gelmektedir. “Çağdaş Türk Sanatı Sergisi” ve ardından yapılan tartışmalar 1960’lar boyunca Türk sanatında ulusal kimlik arayışı konusuna yeni açılımlar kazandırmış, dönemin sanatçı ve eleştirmenleri ‘etki – taklit’, ‘yerellik – ulusallık’, ‘biçem – içerik’ gibi kavramları sıklıkla ve farklı bağlamlarda tartışmaya başlamıştır. Dost dergisi soruşturması ise Türk sanatı üzerindeki batı etkisinin yadsınmadığı ancak ulusal değerleri öne çıkartarak özgün olunabileceği / kalınabileceği gerçeğinin benimsendiği görülmektedir. Öte yandan sanatçıların verdikleri yanıtlarda ‘etki – taklit ’ve ‘yerellik – ulusallık’ gibi kavramları farklı bağlamlarda düşünmeye ihtiyaç duydukları göze çarpmaktadır.

Arguments on Nationality-Universality in Arts in 1960’s Turkey

1960’s denotes a period when political changes/transformations were witnessed, and when new institutions and cultural codes emerged all around the world. In Turkey, on the other hand, the military coup d’état of May 27,1960 by the Committee of National Unity, and the following 1961 Constitution had a great impact on not only politics but also cultural and artistic milieu. The rights and freedoms, provided by the new constitution, facilitated the establishment of new political parties, the political participation of different social classes, and the development of media. In this atmosphere, the arguments around “nationality and universality in arts and intellectual life”, which actually had been around since the Tanzimat Reform Period, underwent a change. These nationality and universality arguments were mostly shaped by the political/cultural dynamics of the day, determined by internal and external influences. In many periodicals which were then published , the interaction and differences in artistic production modes of the West and Turkey were highly discussed in terms of style and content. The discussions became more apparent in various periodical and newspaper articles on “Contemporary Turkish Art Exhibition”, which was held in five different cities abroad between the years 1963-1964; not only those articles also the artists’, writers’, critics’ and architects’ responses to a survey on “the influence of the West-local values” conducted by the periodical Dost reflects the contemporary concerns. “Contemporary Turkish Art Exhibition” and the ensuing discussions actually offered new insights on the national identity search of Turkish art throughout 1960’s. Thereafter, artists and the critics started to discuss such concepts as “influence-imitation”, “locality-nationality”, “style-content” more often in various contexts. The survey of the periodical Dost revealed that the Western influence on Turkish art could not be denied; however, it seems to have been widely accepted that it was possible to be/to stay original by emphasizing national values. On the other hand, it is notable in the responses of the artists that they needed to think about “influence-imitation” and “locality-nationality” in different contexts.

PDF

___

Ağaoğlu, T. (Mart 1965). Soruşturmamız (Batı etkisi – ulusal sanat soruşturması yanıtları). Dost, 5, 5 – 6.
Ahmad, F. (1996). Demokrasi Sürecinde Türkiye (1945 – 1980). İstanbul : Hil Yayınları.
Akın, G. (Mart 1965). Soruşturmamız (Batı etkisi – ulusal sanat soruşturması yanıtları), Dost, 5, 6 – 7.
Akşin, S. (1983). Türk Ulusçuluğu, Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi – 7 içinde (ss. 1941 – 1942). İstanbul : İletişim Yayınları.
Altan, Ö. (Mayıs 1965). Çağdaş Sanat ve Kişisel Sanat Görüşü. Sanat ve Sanatçılar, 6, 13 – 14.
Antmen, A. (2005). Türk Sanatında Yeni Arayışlar (1960 – 1980), (yayınlanmamış doktora tezi), İstanbul, Mimar Sinan Üniversitesi, Sanat Tarihi Anabilim Dalı, Batı Sanatı ve Çağdaş Sanat Programı.
Anonim. (1963). Çağdaş Türk Sanatı Sergisi. Arkitekt, 313, 155 – 158.
Anonim. (20 Şubat 1964). Bugünkü Türk San’at Sergisi Paris’te Açıldı. Ulus, 6.
Anonim. (Nisan 1964). Çağdaş Türk Resim – Heykel Sergisi Batı Almanya’da. Yeni İnsan, 4, 26 – 27.
Anonim. (3 Mayıs 1964). Batı Berlin’de Bir Sergi. Ulus, s.3.
Anonim. (Mart 1965). Soruşturmamız. Dost, 5, 3-28.
Bek, G. (2007). 1970 – 1980 Yılları Arasında Türkiye’de Kültürel ve Sanatsal Ortam, (yayınlanmamış doktora tezi), Ankara, Hacettepe Üniversitesi, Sanat Tarihi Ana- bilim Dalı.
Belge, M. (2002). Kültür, Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi – 5 içinde (ss. 1288 – 1304). İstanbul : İletişim Yayınları.
Berk, N. (15 Haziran 1960). Plastik Sanatların Bugünkü Durumu. Varlık, 528, 14.
Berk, N. (1960). Gene Soyut Sanat Üstüne. Varlık, 532, 6.
Berk, N. (Şubat 1961). Resimde Anadolu. Varlık, 544, 7.
Berk, N. (Mart 1961). Soyut Sanatın Blöfleri. Varlık, 546, 12.
Berk, N. (15 Ocak 1964). Türk Sanatı Avrupa’da. Varlık, 614, 5
Berk, N. (Şubat 1964). Bir Şey Bulmak. Varlık, 615, 10.
Berk, N. (1 Mayıs 1964). Paris’te Çağdaş Türk Sanatı. Varlık, 621, 9.
Berk, N. (Temmuz 1964). Çağdaş Türk Sanatı Avrupa’da. Akademi, 2, 12 – 16.
Çınarlı, M. (Mayıs 1964). Bize Düşen Görev. Hisar, 9 – 10.
Duben, İ. (2007). Türk Resmi ve Eleştirisi (1880 – 1950). İstanbul : Bilgi Üniversitesi Yayınları.
Ecevit, B. (Temmuz 1960). Karanlık Çağdan Çıkış. Dost, 34, 8-12.
Erbil, D. (1964). Türk Resminin Ulusal Niteliği. Arkitekt, 314, 11 – 12.
Eren, C. (Mayıs 1965). Soruşturmamız (Batı etkisi – ulusal sanat soruşturması yanıtları). Dost, 7, 5 – 6.
Geçer, İ. (Şubat 1964). Sanatta Yeni ve Güzel. Hisar, 11.
Gevgilili, A. (2002). Türkiye Basını. Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi – 1 içinde (ss. 224-225). İstanbul : İletişim Yayınları.
İskender, K. (2002). Cumhuriyet Türkiyesi’nde Sanat ve Estetik. Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi – 7 içinde (ss. 1746-1758). İstanbul : İletişim Yayınları.
İyem, N. (Ocak 1963). Ne İçin Resim ya da Heykel Yapmalıyız?. Dost, 22, 23-26.
İyem, N. (Nisan 1963). Nuri İyem Diyor ki - Resim Sanatımızın Sorunları Soruşturmasına Yanıtlar. Dost, 25, 4-6.
İyem N. (Mart 1965). Soruşturmamız (Batı etkisi – ulusal sanat soruşturması yanıtları). Dost, 5, 18 – 20.
Kalmık, E. (Kasım 1963). Avrupa’da Türk Resim Heykel Sergisi. Yeni İnsan, 11, 18 – 21.
Kansu, C. A. (Mart 1965). Soruşturmamız (Batı etkisi – ulusal sanat soruşturması yanıtları). Dost, 5, 21 – 22.
Kocagöz, S. (Mart 1965). Soruşturmamız (Batı etkisi – ulusal sanat soruşturması yanıtları). Dost, 5, 22.
Menemencioğlu, N. (Mart 1965). Soruşturmamız (Batı etkisi – ulusal sanat soruşturması yanıtları). Dost, 5, 22 – 23.
Nabi, Y. (1960). İş Başına. Varlık, 538, 2.
Oktay, A. (Mart 1966). Bir Eleştirme Dolayisiyle. Dost, 17, 8-10.
Özdemir, H. (2005). Siyasal Tarih (1960 – 1980). Türkiye Tarihi 4 : Çağdaş Türkiye 1908 – 1980 (Ed. Sina Akşin) içinde (ss. 227-286). İstanbul : Cem Yayınevi.
Özsezgin, K. (Eylül 1961). Resimde Obje Aramak. Forum,178, 19.
Özsezgin, K. (Şubat 1965). Resim Geleneği mi?. Forum, 260, 20 – 21.
Özsezgin, K. (Ocak 1966). Ulusal mı Kişisel mi?. Forum, 282, 15.
Özsezgin, K. (Temmuz 1986). Plastik Sanatlar ve Kültür Politikaları. Hürriyet Gösteri, 68, 97.
Özsezgin, K. (1998). Cumhuriyetin 75. Yılında Türk Resmi. İstanbul : Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
Roberts, J.M. (2003). Yirminci Yüzyıl Tarihi. Ankara : Dost Kitabevi Yayınları.
Tanör, B. (1995). Osmanlı Türk Anayasal Gelişmeleri. İstanbul : Afa Yayınları.
Timur, T. (1971). Türk Devrimi ve Sonrası 1919 – 1946. Ankara : Doğan Yayınları.
Tunçay, M. (2002). Siyasal Gelişmenin Evreleri. Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi 7 içinde (ss. 1967-1990). İstanbul : İletişim Yayınları.
Uyar, T. (Mart 1965). Soruşturmamız (Batı etkisi – ulusal sanat soruşturması yanıtları). Dost, 5, 26 – 27.
Yasa Yaman, Z. (1992). 1930 – 1950 Yılları Arasında Kültür ve Sanat Ortamına Bir Bakış: d Grubu (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Ankara, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Ana Bilim Dalı.
Yasa Yaman, Z. (1996a) Cumhuriyet Dönemi Resim Eleştirisinin Kaynakları. Türkiye’de Sanat, 24, 32 – 38.
Yasa Yaman, Z. (1996b). Yurt Gezileri ve Sergileri ya da Mektepten Memlekete Dönüş. Toplumbilim, 4, 35 – 52.
Yasa Yaman, Z. (1998). 1950’li Yılların Sanatsal Ortamı ve “Temsil” Sorunu. Toplum ve Bilim, 79, 94 – 138.
Zürcher, E. J. (2006). Modernleşen Türkiye’nin Tarihi. İstanbul : İletişim Yayınları.