17. Yüzyılda Osmanlı Uleması ve Hal Fetvaları

İslam toplumlarında ulemanın hem dini ve kültürel hem de hukuki ve idari fonksiyonları vardır. Peygamber zamanından beri din ve devlet işlerinin birlikte yürütülmesi ve yönetimde yer alanların dini bakımdan da yetkin olmaları durumuna karşılık İslam ülkelerinde sonraki yüz yıllarda siyasi-idari yönetim ile dini-hukuki bilgelik, ayrı kurumsal yapılarda hayat bulmuştur. Ancak zamanla devletin ve siyasi iktidarın güce dayalı sistemi karşısında ulema bu gücün yanında ona destek veren bir zümre haline dönüşmüştür. İslam ülkelerinde devlet-din bütünleşmesi bu şekilde kurumsal yapı haline dömüşmüştür. Bu çerçevede Osmanlı uleması da yine bürokratik mekanizmada yer almak amacıyla devlet kurumlarında eğitim gören ve yetişen bir kitle haline gelmiştir. Ulemanın devletle bütünleşmesi devletin siyasi yapısını da etkilemiş, zaman zaman sultanların hal edilmesinde ulema aktif rol oynamıştır. Sultanın bir bürokratı olan şeyhülislam, kritik dönemlerde ve bilhassa 17. yüzyılda, kendisinden beklenen değişim veya meşrulaştırma vazifesini, verdiği ya da vermediği fetvalar aracılığı ile yerine getirmiştir. Bu da Osmanlı ulemasını kendi içerisinde kapalı devirler ihdas eden, devletin önemli bir bürokratik mekanizması haline getirmiş, ulemanın bağımsız ve salt ilmi endişelerle düşünmesi ve buna göre hareket etmesini engellemiştir. Buna paralel olarak da sultanların hal veyahut siyasi entrikalarla iktidarın değiştiği dönemlerde ulemanın politize olmasına sebep olmuştur. Bu da ulemanın verdiği kararların salt dini endişelerle olmadığının bir kanıtıdır.

Ottoman Ulema and Fatwas for Dethronement in the. 17 Century

In Islamic societies Muslim theologians and scholars (ulema) have religious and cultural as well as judicial and administrative function. In contrast to the fact that in the Prophet s era religious and secular matters were run together and those who participated in the administration were also religiously authoritative, political and administrative authority and religious-judicial wisdom came up in separate institutional forms in later years. Nonetheless, over time Muslim theologians and scholars, in the face of the force-based system of the state and the political group in power, turned into a community that sided by and supported this power. In this way, religion and state unifcation in Islamic countries came to take the form of an institutional structure.In this regard, also the Ottoman ulema turned into a mass of people that were educated and raised in the state with the aim of participating in the bureaucratic mechanism. The integration of the ulema into the state from time to time affected the political structure of the state and the ulema played an active role in the deposal of the sultans. Sheikh-ul Islam (the chief religious offcial in the Ottoman Empire), who was a bureaucrat of the sultan, in critical times, especially th in the 17 century, accomplished his expected duty of reformation or validation with the help of fatwa he issued or declined to issue. This, in turn, instigated the Ottoman ulema to be a signifcant bureaucratic mechanism of the state that carried out closed cycles within itself, preventing the ulema from thinking independently and solely with scientifc worries and from acting accordingly. In parallel to this, the ulema were politicized in times when the sultan was dethroned or the political power changed hands through intrigues. This consequently proved that the decisions made by the ulema were not only due to religious worries.

PDF

___

Gibb, H.A.R. (1991). islam Medeniyeti Üzerine Araştırmalar, İstanbul: Endülüs Yayınları.
Aktepe, M. (1995). Esad Efendi. Hocazâde. TDVİA (c .11, s. 340- 341). İstanbul: Türk Diyanet Vakfı Yayınları.
Atar, F. (1995). Fetva. TDVİA (c. 12, s. 486- 496). İstanbul: Türk Diyanet Vakfı Yayınları.
Aydın, M. A. (1997). Hal. TDVİA (c. 15, s. 218- 221). İstanbul: Türk Diyanet Vakfı Yayınları.
Barkey, K. (2011). Farklılıklar imparatorluğu Karşılaştırmalı Tarih Perspektifnden Osmanlılar (E. Kılıç, Çev.). Ankara: Versus Kitap.
Çelebi, K. (1980). Mîzanül- Hakk fi İhtiyaril Ahakk(En Doğruyu Seçmek İçin Hak Terazisi)(O.Ş. Gökyay, Haz.). İstanbul: Tercüman Yayınları
Dönmez, İ. K. (2003). Maslahat. TDVİA (c .28, s. 79- 94). Ankara: Türk Diyanet Vakfı Yayınları.
Emecen, F. (2000). İbrahim. TDVİA (c. 21, s. 274- 281). İstanbul: Türk Diyanet Vakfı Yayınları
Emecen, F. (2003). III. Mehmed. TDVİA (c. 28, s. 407- 413). Ankara: Türk Diyanet Vakfı Yayınları.
Eroğlu, H. (2010). Şehzade. TDVİA (c. 38, s. 480- 483). İstanbul: Türk Diyanet Vakfı Yayınları.
Fleıscher, C. H. (2013). Tarihçi Mustafa Âli Bir Osmanlı Aydın ve Bürokratı (A. Ortaç, Çev.). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
Haldun, İ. (2003). Devlet (O. Arpaçukuru, Çev.). İstanbul: İlke Yayıncılık. İbrahim Efendi, Peçevi. (1982). Peçevi Tarihi. (B. Sıtkı Baykal, Haz.). Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
İlgürel, M. (1989). I. Ahmed. TDVİA (c. 2, s. 30- 33). İstanbul: Türk Diyanet Vakfı Yayınları.
İmber, C. (2006). Osmanlı İmparatorluğu 1300- 1650 (Ş. Yalçın, Çev.). İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
İnalcık, Halil. (1959). Osmanlılar da Saltanat Veraseti Usulü ve Türk Hakimiyet Telakkisiyle İlgisi. AÜSBFD, XIV(I), 69- 94.
İnalcık, H. (1990).Osmanlı Toplum Yapısının Evrimi. Türkiye Günlüğü. (M. Özden, F. Unan, Çev.). 10- 13, 30- 41
İnalcık, H. (1992). I. Bayezıd. TDVİA (c. 5, s. 231-234). İstanbul: Türk Diyanet Vakfı Yayınları.
İnalcık, H. (2003). II. Mehmed. TDVİA (c. 28, s. 395- 407). Ankara: Türk Diyanet Vakfı Yayınları.
İnalcık H. (2005). Osmanh imparatorluğu Klasik Çağ (1300- 1600) (R.Sezer, Çev.). istanbul: Yapı Kredi Yayınları.
İpşirli M. (1988). Abdurrahim Efendi. TDVİA (c. 1, s. 289). İstanbul: Türk Diyanet Vakfı Yayınları.
İpşirli, M. (2000). Osmanlı Uleması. Yeni Türkiye, 33, 512- 520.
İpşirli M. (2003). Mehmed Efendi Hocazâde. TDVİA (c. 28, s. 452- 453). Ankara: Türk Diyanet Vakfı Yayınları.
İpşirli, M. (2010). Şeyhülislâm. TDVİA (c. 39. s. 91- 96). İstanbul: Türk Diyanet Vakfı Yayınları.
Kafadar, C. (2012). Yeniçeriler ve Osmanlı Döneminde İstanbulın Ayaktakımı: Yok Yere mi Asiydiler?, B. Tezcan, K. K. Barbır(Der.). Osmanlı Dünyasında Kimlik ve Kimlik Oluşumu içinde (ss. 135- 161). İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
Kunt, İ.M. (2012). Bir Şehzade Sancağa Çıkar (Bir İhtimal Dönmek Üzere). B. Tezcan, K. K. Barbır (Der.). Osmanlı Dünyasında Kimlik ve Kimlik Oluşumu içinde (ss. 79- 90). İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
Lewis, Bernard. (1992). İslamın Siyasal Dili. İstanbul: Rey Yayıncılık.M. H. Çelebi, Solakzâde. (1989). Solak-zâde Tarihi c.II. (V. Çabuk, Haz.). Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
Mumcu, A. (1963). Osmanlı Devletinde Siyaseten Katl. Ankara: Ajans Türk Matbaası.
Ocak, A.Y. (1999). Türkler, Türkiye ve İslam Yaklaşım, Yöntem ve Yorum Denemeleri. İstanbul: İletişim Yayınları.
Ocak, Ahmet Yaşar. (1999-2000). Osmanlı İmparatorluğu ve İslam. Türk Yurdu, 148- 149, 10- 13.
Ocak, A. Y. (2000). Osmanlı İmparatorluğu ndan Bugüne Kalan Miras: İslam (Problematik Bir Yaklaşım Denemesi). Yeni Türkiye, 33, 346- 357.
Ocak, Ahmet Yaşar. (2004). Osmanlı Resmi (Yahut İmparatorluk) İdeolojisi Meselesi. Doğu Batı, 29, 73- 81.
Ostrogorsky, G. (1981). Bizans Devleti Tarihi, (F. Işıltan, Çev.). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Özkul, O. (2000). Osmanlı Devleti nin Kuruluş ve Gelişme Döneminde Ulemanın Yeri. Yeni Türkiye, 33, 521- 534.
Öztuna, Y. (2008). Genç Osman ve IV. Murad. İstanbul: BKY Yayınları.
Piterberg, G. (2005). Osmanlı Trajedisi Tarih- Yazımının Tarihle Oyunu. (U Abacı, Çev.). İstanbul: Literatür Yayınları.
Repp, R. C. (1986). The Müfti of Istanbul A Study in the Development of the Ottoman Learned Hierarchy. London: Ithaca Press London for the Board of the Faculty of Oriental Studies Oxford University.
Şirvani, H. H. (1965). İslamda Siyasi Düşünce ve İdare. (K. Kuşçu, Çev.). Ankara: Gaye Matbaası.
Tezcan, B. (2010). Genç Osman Neden Tahttan İndirildi?. J. Hathaway (Ed). (D. Berktay, Çev.). Osmanlı İmparatorluğu nda İsyan ve Ayaklanma içinde (ss. 43- 78). İstanbul: Alkım Yayınevi.
Tugi, Yeniçeri Solak Hüseyin. (1947). İbretnüma. (M. Sertoğlu, Haz.). Ankara: Türk Tarih Kurumu.
Uludağ, S. (1990). Yanlış Bir Kavram: İslam Devleti. Türkiye Günlüğü, S. 13, 27- 35.
Unan, F. (1991). Osmanlı Resmi Düşünesinin İlmiye Tarîki İçindeki Etkileri: Patronaj İlişkileri. Türk Yurdu, XI(45), 33- 41.
Unan, F. (2004). İdeal Cemiyet İdeal Hükümdar İdeal Devlet- Kınalı-zâde Ali nin Medîne-i Fâzala sı. Ankara: Lotus Yayınları.
Uzunçarşılı, İ. Hakkı. (1988). Osmanlı Devletinin İlmiye Teşkilatı. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
Uzunçarşılı, İ.H. (t.y). Osmanlı Tarihi c. 3. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
Ünal, M. A. (1999-2000). Osmanlı Hukukunun Tarihi Gelişimi ve Osmanlı Ulema Sınıfı. Türk Yurdu, 148- 149, 188- 191.
Zilfi, M.C. (2008). Dindarlık Siyaseti Osmanlı Uleması Klasik Dönem Sonrası 1600- 1800. (M. F. Özçınar, Çev.). Ankara: Birleşik Yayınları.