Irak Türkmen sözlü halk edebiyatında hoyratın edebî ve Musikî yapısı

Bu çalışma giriş ile birlikte iki bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde horyatın edebî yapısı başlığı altında tanımı, şekil özellikleri; cinaslı, kafyeli, redifi ve kafyeli,kelime tekrarı ile kurulan, kanatlı ve dörtten fazla mısradan oluşan altı tür altında tasnifedilerek her tür hakkında örnekler verilmiştir. Horyatın muhteva özellikleri ise; millişuuru ifade eden, tasavvufî inancı ifade eden, hikmet ifade eden, zamandan, felekten,aşktan ve sevgiliden şikâyeti ifade eden, yiğitlik ve kahramanlığı ifade eden, talihveya şansızlığı ifade eden, dert, keder ve hüzün ifade eden, aşk ve sevgiyi ifade eden,öğüt ifade eden, özlemi ve ayrılığı ifade eden, dilek ve temenniyi ifade eden, dua ifadeeden, beddua ifade eden ve iyi ve kötü dostu anlatan horyatlar olmak üzere on dört türolarak incelenmekte ve her tür hakkında bir horyat örneği sunulmaktadır. İkinci başlıkaltında ise horyatın musikî yapısı incelenmektedir. Bu bölümde horyatın musikî tanımı,horyat usûllerinin tarihçesi; Atıcı, Beşiri, Darmangâhâ, Delliheseni, İdele, İskenderi, Karabaş, Kesük; dik (tiz) Kesük, Mehav Kesüği, Kesük Matarı, Kızıl, Kürde, Malalla,Mazan, Matarı, Memeli, Muçıla, Muhalif, Nobatçı, Şerife, Ümergele ve Yetimi usûlüolmak üzere yirmi iki usûlün tarihçesi ya da ortaya çıkışı hakkında bilgi verilmektedir.Horyat usûlleri ezgi ve ağız özelliklerine göre tasnif edilmektedir. Bayatî çeşnili usûller; Karabaş, Mazan, Şerife ve Ümergele; Hüseynî çeşnili usûller; İdele ve Yolçı; Segâhçeşnili usûller; Atıcı, İskenderi; Rast ve Mahur çeşnili usûller; Beşiri ve Yetimi; Çargâhçeşnili Matarı usûlü. Farklı ağız ve ezgilerle icra edilen usûller ise Darmangâhâ usûlü;Saba çeşnili Darmangâhâ (Kerkük ağzı), Hüseynî çeşnili Darmangâhâ (Tuzhurmatu ağzı).Delliheseni usûlü; Hicaz çeşnili Delliheseni (Kerkük ağzı), Hicaz çeşnili Delliheseni(Tuzhurmatu ağzı) ve Bayatî çeşnili Delliheseni (Erbil ağzı). Segâh çeşnili Kesük usûlü;Dik(tiz) Kesük, Mehav Kesüğü ve Kesük Matarı. Kızıl usûlü; Rast çeşnili Kızıl (Kerkükağzı) ve Çargâh çeşnili Kızıl (Tuzhurmatu ağzı). Kürde usûlü; Hicaz çeşnili Kürde(Emin Bağvan ağzı), Tahir çeşnili Kürde (Yasin Bağvan ağzı) ve Tahir çeşnili TelliKürde. Muçıla usûlü; Bayatî çeşnili Muçıla, Hicaz çeşnili Muçıla ve Hicaz ve Bayatîçeşnili Muçıla usûlü. Hicaz ve Bayat Çeşnili Nobatçı Usûlü. Hüzzam çeşnili Muhalifusûlü; Osmanlı Muhalif ve Telli Muhalif olarak tespit edilmekte ve horyat icracısınınses özellikleri ele alınmaktadır.

The literal and musical structure of hoyrat in Irakian Turkmen oral folk literature

This study is consisted of two parts including the introduction. In the frst part,under the heading of horiat s literary structure, horiat s defnition and form featuresare explained by giving examples about six types, classifed as the ones with puns, theones with rhymes, the ones with redifs and rhymes, the ones with repetitions, the oneswith wings and the ones composed of at least four lines. As for horiat s themes, theyare studied as fourteen types mentioning national conscience, sufstic belief, wisdom,bravery and exploit, luck and misfortune, sorrow, grief and gloom, love and attachment,advice, longing and seperation, wish and request, pray and curse, complaint abouttime, fate, love and beloved and good and bad friends. Examples from each theme arealso provided. Under the second heading, horiat s musical structures are examined. Inthis part, horiat s musical defnition, the history of horiat usuls and the information oftwenty two usuls and their emergence are given including Atici, Beshiri, Darmangaha,Delliheseni, İdele, İskenderi, Karabas, Kesuk; Sharp Kesuk, Kesuk of Mehav, KesukMatari, Kizil, Kurde, Malalla, Mazan, Matari, Memeli, Muchila, Muhalif, Nobatchi,Sherife, Umergele and Yetimi. Horiat usuls are classifed regarding their tune and dialectfeatures:Usuls Bayati-favoured; Karabash, Mazan, Sherife and Umergele; usuls Huseyni-favoured; İdele ve Yolchi; usuls Segah-favoured; Atici, İskenderi; usuls Rast and Mahur-favoured; Beshiri and Yetimi; Matari usul with Chargah-favoured. Usuls performedwith different tune and dialects are detected as Darmangaha usul; Darmangaha Saba-favoured (Kirkuk dialect), Darmangaha Huseyni-favoured (Tuzhurmatu dialect), UsulDelliheseni; Delliheseni Hicaz-favoured (Kirkuk dialect), Delliheseni Hicaz-favoured(Tuzhurmatu dialect) and Delliheseni Bayati-favoured (Erbil dialect), Kesuk usulSegah-favoured; Sharp Kesuk, Kesuk of Mehav and Kesuk Matari, Usul Kizil; KizilRast-favoured (Kirkuk dialect) and Kizil Charhag-favoured (Tuzhurmatu dialect),Usul Kurde; Kurde Hicaz-favoured (Emin Bagvan dialect), Kurde Tahir-favoured(Yasin Bagvan dialect) and Telli Kurde Tahir-favoured, Usul Muchila; Muchila Bayati-favoured, Muchila Hicaz-favoured and Usul Muchila Hicaz and Bayati-favoured, UsulNobatchi Hicaz and Bayati-favoured, Usul Muhalif Huzzam-favoured, Muhalif ofOttoman and Telli Muhalif. Horiat performer s voice features are also handled.

___

  • AKKOYUNLU, Canan (1986) Kerkük Türklerinde Horyat Geleneği. (Gazi Üniversitesi- Yüksek Lisans Tezi). Ankara.
  • ÇELİK, Ali (2005) Manilerimiz ve Trabzon Manileri. Ankara: Akçağ Yayınları.
  • ÖZBEK, Mehmet (1977) “Türk Halk Edebiyatı ve Müziğinde Hoyrat” (1. Uluslararası Türk Folklor Kongresi Bildirileri). Ankara: s.281.
  • EL-AMİRİ, Samir Abdulhasan (1990) El-makam el-Irakî. Bağdat: Bağdat Genel Kültür İşleri Dairesi.
  • EL-RECEP, Muhammed (1983) El-makam el-Irakî. Bağdat: Mektebetü’l Mütenebbi Yayınları.
  • ERBİL, Sedat (1959) “Hoyrat”, Beşir Gazetesi. S. 22. s.3.
  • DAKUKLU, Mehmet (1968) “Hoyratlarımız ve Azerbaycanlı Bir Eser”. Kardaşlık Dergisi. C. 8, S. 8–9. Bağdat: s. 30.
  • HÜRMÜZLÜ, Habib (2003) Kerkük Türkçesi Sözlüğü. İstanbul: Kerkük Vakfı.
  • PAŞAYEV, Gazenfer (1998) Irak Türkmen Folkloru . İstanbul: Kerkük Vakfı Yayınevi.
  • PALA, İskender (1989) Ansiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü . C. I- II. Ankara: Akçağ Yayınları.
  • NAKİP, Mahir (1991) Kerkük Türk Halk Musikisinin Tasnif ve Tahlili. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
  • NAKİP, Mahir (2009b) Kerkük Türk Halk Müziği. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
  • NAKİP, Mahir (2009a) “Kerkük Halk Müziği”. Türkmeneli Dergisi. S.14. Kerkük: s.7- 9.
  • NACİOĞLU, Salah (1972) Tuz’dan Sesler. Kerkük: Cumhuriyet Basımevi.
  • SAATÇİ, Suphi (1977) Kerkük Folklorunda Hoyrat Geleneği. Diyarbakır Radyosu için hazırlanan 13 program. Diyarbakır.
  • SAATÇİ, Suphi (2008) Kerkük Çocuk Folkloru . İstanbul: Ötüken Yayınevi.
  • TERZİBAŞI, Ata (1955) Kerkük Hoyratları ve Manileri. Bağdat: Darü’l Marife Matbaası.
  • TERZİBAŞI, Ata (1961) Kerkük Havaları. Bağdat: Rabıta Basımevi.
  • TERZİBAŞI, Ata (1989) Kerkük Havaları. C.1. Bağdat, Zaman Basımevi.
  • TERZİBAŞI, Ata (1970–73) Kerkük Hoyratları ve Manileri. Bağdat: El-ümme Basımevi.
  • TERZİBAŞI, Ata (1975) Kerkük Hoyratları ve Manileri, İstanbul: Ötüken Yayınevi.
  • TERZİBAŞI, Ata (2007) Türkman Keşkülü. C.I. Kerkük: Gamgin Kitapevi.
  • TUZLU, Sermet(2011), Horyat Sözcüğünün Etimolojisi. Kardaşlık Dergisi, S.46. İstanbul. s. 42-45.
  • Kaynak Kişiler
  • Kaynak Kişinin Adı Soyadı: Ata TERZİBAŞI
  • Doğum Yeri ve Tarihi:1924 Kerkük
  • Görüşme Yeri ve Tarihi:14.10.2012 Irak- Kerkük.
  • Kaynak Kişinin Adı Soyadı: Suphi SAATÇİ
  • Doğum Yeri ve Tarihi: 1946 Kerkük
  • Görüşme Yeri ve Tarihi: 29.03.2009 Türkiye - İstanbul.