Müeyyed Cendî’nin Hayatı, Eserleri ve Ekberî Gelenekteki Yeri

Muhyiddîn İbnü’l-Arabî’nin Fusûsu’l-hikem’inin ilk tam şerhini yazan Müeyyed Cendî’nin hayatı ve eserleri, umûmiyetle biyografisine dâir bilgiler verdiği Nefhatü’r-Rûh ve Tuhfetü’l-Fütûh adlı eserinden yola çıkılarak hazırlandığından eksiklik ve yer yer yanlışlıklar içermektedir. Müellifin metafizik konulardaki görüşlerine ise, Abdullah Bosnevî’nin kendisine sorulan bir soru üzerine kaleme aldığı Şerhu li ba‘zi kelâmi’ş-Şeyh Müeyyed el-Cendî fî Şerhi Fusûsi’l-hikem adlı küçük risâle dışında, müstakil olarak hiç değinilmemiştir. Oysa Cendî’nin, ilk Fusûsu’l-hikem şârihi olması ve bu şerhi Konevî’nin işaret ve yardımıyla yazmış olması, onu İbnü’l-Arabî’nin görüşlerinin ilk elden nasıl anlaşıldığının tespitinde, sonraki dönem şârihlerinin kendisinden bîgâne kalamayacağı önemli bir isim haline getirmiş ve hemen hemen tüm şârihler bazen açıkça bazense isim vermeden müellifin eserlerinden nakillerde bulunmuşlardır.

Anahtar Kelimeler:

Tasavvuf, Müeyyed Cendî, Ekberiyye, Varlık-Mâhiyet İlişkisi, Varlık Mertebeleri

The Life, Works and Place of Muayyad al-Jandī in Akbarī Tradition

The life and works of Muayyad al-Jandī, who wrote the first complete commentary on Muḥyī al-Dīn Ibn al-‘Arabī’s Fuṣūṣ al-ḥikam, contain incompleteness and some inaccura-cies due to the fact that it was prepared based on his work is titled Nafḥa al-Rūḥ and Tuḥfe al-Futūḥ in which he gave information about his biography. The author’s views on metaphysical issues have not been mentioned, except for the short work, which was written by Abdullaḥ al-Bosnawī upon a question asked to him, named Sharḥ li ba‘ḍi kelām al-Shaykh Muayyad al-Jandī fī Sharḥ Fuṣūṣ al-ḥikam. However, Jandī’s being the first Fuṣūṣ al-ḥikam commentator and writing this commentory with the help and signs of Qūnawī made him an important name in the determination of how Ibn al-‘Arabī’s views must be understood and made him an important person that later commenta-tors could not remain unaware of. And also almost all of commentators sometimes made quotations from the his works explicitly and sometimes without naming them.

Keywords:

Tasawwuf, Muayyad al-Jandī, Akbarī school, Existence-Essence, Ranks of Existence,

PDF

___

Aclûnî, Ebü’l-Fidâ İsmâil b. Muhammed. Keşfü’l-hafâ ve müzîlü’l-ilbâs ammâ iştehere mine’l-ehâdîs alâ elsineti’n-nâs. thk. Yûsuf b. Mahmûd el-Hâc Ahmed. Dımaşk: Mek-tebetü’l-İlmi’l-Hadîs, 2001.
Aga Bozorg Tahrânî, Muhammed Muhsin. ez-Zerîa ilâ tesânifi’ş-Şîa. Tahran: el-Mektebetü’l-İslâmiyye, 1968.
Akar, Ayşe Mine. “Konevî’nin Müeyyed Cendî’ye Tesirleri”. Sadreddîn Konevî Tasavvuf, Felsefe ve Din. ed. Erdal Baykan - Fatih Kaleci. 82-97, Konya, 2018.
Akar, Ayşe Mine. “Üç Müellif Bir Eser: Yazıcızâde Mehmed, Ahmed Bîcân ve Bahâîzâde Abdurrahîm’in Kitâbu’l-müntehâ’ları”. Troia’dan Çanakkale’ye İnsanın, İnancın ve Mekânın İnşası: Değerler ve Şehir. ed. Osman Murat Deniz. 501-506, Çanakkale, 2018 .
Akbulut, Kadir. Müeyyidüddîn-i Cendî’nin Nüktetü’l-Aşk Adlı Mesnevisi. Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2018.
Alkış, Abdurrahim. Abdurrezzâk Kâşânî ve Şerhu Fusûsi’l-hikem Adlı Eserinin Tahkîk ve Tahlîli. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2008.
Arpaguş, Hatice K. “Sofyalı Bâlî Efendi’nin Kazâ ve Kader Risâlesi ve A‘yân-ı Sâbite Açısından İnsanın Sorumluluğu”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 30 (Ocak 2006), 51-88.
Bağdâdî, İsmâil Paşa el-. Hediyyetü’l-ârifîn esmâü’l-müellifîn ve âsârü’l-musannifîn. 6 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-turâsi’l-Arabî, 1955.
Bağdâdî, Muhammed b. Müeyyed. et-Tevessül ile’t-teressül. nşr. Ahmed Behmenyâr. Tahran, 1315.
Barthold, Vasilij Viladimiroviç. Moğol İstilâsına Kadar Türkistan. çev. Hakkı Dursun. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1990.
Baykara, Tuncer. “Konya”. TDV İslam Ansiklopedisi. 26/182-187. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
Bayrakdar, Mehmet. “Sadreddin Konevî ve Davûd el-Kayserî”. I. Uluslararası Sadreddîn Konevî Sempozyumu Bildirileri. 33-36. Konya, 2010.
Bayram, Mikâil. “Pervaneoğulları Zamanında İlmî Çalışmalar”. ed. Mehmet Sağlam - v. dğr. Samsun: y.y., 1988.
Bedirhan, Muhammed. Abdülgani Nablusî’nin Vahdet-i Vücûd Müdafaası. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2016.
Bilgin, Azmi. “Osmanlı Kaynaklarına Göre Sadreddîn-i Konevî”. I. Uluslararası Sadreddîn Konevî Sempozyumu Bildirileri. 43-49. Konya, 2010.
Bilgin, Orhan. “Cüveynî, Atâ Melik”. TDV İslam Ansiklopedisi. 8/140-141. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
Brockelmann, Carl. Târihu’l-edebi’l-Arabî. haz. Mahmûd Fevzi Hicâzî. 10 Cilt. el-Hey’etü’l-Mısriyyetü’l-Âmmetü li’l-Kitâb, 1993.
Bursevî, İsmail Hakkı. Kitâbü’l-hitâb. İstanbul: Matbaa-i Kürsiyyü’l-Hakâniye, 1256.
Câmî, Abdurrahmân b. Ahmed. Evliyâ Menkıbeleri Nefehât. çev. Lâmiî Çelebi. nşr. Süleyman Uludağ - Mustafa Kara. İstanbul: Pinhan Yayıncılık, 2011.
Câmî, Nureddin Abdurrahman b. Ahmed b. Muhammed. Nakdü’n-nusûs fî şerhi Nakşi’l-fusûs. Tahran: Müessese-i Mütalâat ve Tahkîkât-ı Ferhengî, 2. Baskı., 1992.
Cendî, Müeyyedüddîn. el-Kasîdetü’l-lâmiyye. Süleymâniye Kütüphanesi, Şehid Ali Paşa, 1375, 54a-57a.
Cendî, Müeyyedüddîn. el-Kasîdetü’l-lâmiyye. Süleymâniye Kütüphanesi, Lâleli, 3681, 56a-70b.
Cendî, Müeyyedüddîn. Nefhatü’r-Rûh ve Tuhfetü’l-Fütûh. thk. Necib Mâyil Herevî. Tahran: İntişârât-ı Mevlâ, 1982.
Cendî, Müeyyedüddîn. Nefhatü’r-Rûh ve Tuhfetü’l-Fütûh. Süleymâniye Kütüphanesi, Hacı Mahmud Efendi, 2447, 1b-40a.
Cendî, Müeyyedüddîn. Nefhatü’r-Rûh ve Tuhfetü’l-Fütûh. İnebey Yazma Eser Kütüphanesi, Hüseyin Çelebi, 1183-15, 99b-144b.
Cendî, Müeyyedüddîn. Risâle fi’l-Kazâ ve’l-Kader. Mısır: Mektebetü’l-Hidiviyye, 1b-15a.
Cendî, Müeyyedüddîn. Şerhu Fusûsi’l-hikem. thk. Seyyid Celâleddîn Aştiyânî. Kum: Bûstân-ı Kitâb, 2. Baskı., 2008.
Cendî, Müeyyedüddîn. Şerhu Fusûsi’l-hikem. Süleymâniye Kütüphanesi, Lâleli, 1417, 1b-216b.
Cendî, Müeyyedüddîn. Şerhu Fusûsi’l-hikem. Süleymâniye Kütüphanesi, Hâlet Efendi, 261, 1b-219b.
Cendî, Müeyyedüddîn. Şerhu Kasîde-i Lâmiyye. Süleymâniye Kütüphanesi, Ayasofya, 4184, 1b-96a.
Cendî, Müeyyedüddîn. Zeylü Kasîde-i Lâmiyye. Süleymâniye Kütüphanesi, Ayasofya, 4184, 96b-115b.
Chittick, William. “Introduction”. Nakdü’n-nusûs fî şerhi Nakşi’l-fusûs. Tahran: Müessese-i Mütalâat ve Tahkîkât-ı Ferhengî, 1992.
Cîlî, Abdülkerîm b. İbrâhîm. İnsan-ı Kâmil. çev. Abdülaziz Mecdî Tolun. nşr. Selçuk Eraydın vd. İstanbul: İz Yayıncılık, 2015.
Cîlî, Abdülkerîm b. İbrâhîm. Varlık Mertebeleri Merâtib-i Vücûd ve Beyân-ı Hakîkat-i Küllî Mevcûd. ed. Ahmet Faruk Güney. çev. Abdülaziz Mecdî Tolun. İstanbul, 2006.
Cüveynî, Alâeddîn Ata Melik b. Muhammed. Tarih-i Cihangüşâ. çev. Mürsel Öztürk. An-kara: Kültür Bakanlığı, 1998.
Demirli, Ekrem. “Dâvûd el-Kayserî’nin Fusûsu’l-hikem Şerhi: Matla-ı Husûs-ı Kelim fî Meânî Fusûsı’l-hikem”. İbn Arabî Geleneği ve Dâvûd el-Kayserî. İstanbul: İnsan Yayın-ları, 2011.
Demirli, Ekrem. İslam Metafiziğinde Tanrı ve İnsan. İstanbul, 2012.
Demirli, Ekrem. Sadreddin Konevî’de Bilgi ve Varlık. İstanbul: İz yayıncılık, 2011.
Demirli, Ekrem. “Takdim”. Fusûsu’l-hikem Okumaları İçin Anahtar. 9-25. İstanbul: İz Yayıncılık, 2011.
Demirli, Ekrem. Tasavvufun Altın Çağı Konevî ve Takipçileri. İstanbul: Sufi Kitap, 2015.
Dûrî, Abdülaziz. “Bağdat”. TDV İslam Ansiklopedisi. 4/425-433. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
Eflâkî, Ahmed. Âriflerin Menkıbeleri. çev. Tahsin Yazıcı. İstanbul: Kabalcı Yayıncılık, 2012.
Fenârî, Şemseddin Muhammed b. Hamza b. Muhammed. Misbâhu’l-üns. Thk. Muhammed Hâcevî. 3. Baskı. Tahran: İntişârât-ı Mevlâ, 1430.
Fergânî, Saidüddîn. Müntehe’l-medârik. çev. Mustafa Yalçınkaya. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2018.
Güllüce, Hüseyin. “Mevlânâ’nın Yaşadığı VII./XIII. Asırda Belh ve Konya’nın İlmî ve Tasavvufî Durumuna Genel Bir Bakış”. Ekev Akademik Dergisi 55 (Bahar 2013), 101-112.
Hamevî, Ebû Abdillâh Şihâbüddîn Yâkūt b. Abdillâh. Mucemu’l-büldân. 5 Cilt. Lübnan: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 1979.
Herevî, Necib Mâyil. “Mukaddime”. Nefhatü’r-Rûh ve Tuhfetü’l-Fütûh. Mlf. Müeyyedüddîn Cendî, 9-24. Tahran: İntişârât-ı Mevlâ, 1982.
Hindî, Alî b. Hüsâmiddîn b. Abdilmelik b. Kadîhân Müttakî. Kenzü’l-ummâl fî süneni’l-akvâl ve’l-ef’âl. thk. Bekrî Hayyânî - Saffet Sakka. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1985.
İbn Sînâ, Ebû Alî Hüseyn b. Abdillâh b. Alî b. Sînâ. Metafizik 1 Kitabu’ş-şifâ İlahiyât. ed. Muhittin Macit. çev. Ekrem Demirli - Ömer Türker. İstanbul: Litera Yayınları, 2013.
İbnü’l-Arabî, Muhyiddîn. Fusûsu’l-hikem. thk. Ebu’l-Alâ Afîfî. Beyrut: Dâru’l-kitâbi’l-Arabî, ts.
Izutsu, Toshihiko. İslam’da Varlık Düşüncesi. çev. İbrahim Kalın. İstanbul: İnsan Yayınları, 1995.
İbn Sînâ, Ebû Alî Hüseyn b. Abdillâh b. Alî b. Sînâ. “Arş Risalesi -Allah’ın Birliği ve Sıfatları Üzerine- er-Risâletü’l-arşiyye fî tevhîdihî teâlâ ve sıfâtıhî”. çev. Enver Uysal. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9/9 (2000), 641-656.
İbnü’l-Arabî, Muhyiddîn. Fütûhât-ı Mekkiyye. çev. Ekrem Demirli. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2006-2012.
İbnü’l-Arabî, Muhyiddîn. İnşâu’d-devâir. thk. Âsım İbrâhîm Keyyâli, ts.
Kanık, Mahmut. “Harflerin İlmini Sunarken”. Harflerin İlmi. 11-27. Bursa: ASA Kitabevi, 2000.
Kartal, Abdullah. Abdülkerîm Cîlî Hayatı, Eserleri, Tasavvuf Felsefesi. İstanbul: İnsan Yayın-ları, 2003.
Kaşânî, Abdürrezzâk b. Ahmed. Şerhu’l-Kaşânî alâ Fusûsi’l-hikem. thk. Âsım İbrâhîm Keyyâli. Lübnan: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 2007.
Kaşânî, Abdürrezzâk b. Ahmed. Tasavvuf Sözlüğü Letâifu’l-a’lâm fî işârâtı ehli’l-ilhâm. çev. Ekrem Demirli. İstanbul: İz Yayıncılık, 4. Baskı., 2015.
Kaşgarlı Mahmud. Divân-ı Lûgati’t-Türk. çev. Besim Atalay. 4 Cilt. Ankara: Türk Dil Kurumu, 1992.
Kaymaz, Nejat. Pervâne Süleyman 13. Yüzyılın İşbirlikçi Emîri Muînüddîn Süleyman. İstanbul, 1999.
Kayserî, Dâvûd b. Mahmûd. Matlau husûsi’l-kelim fî meânî Fusûsi’l-hikem. thk. Âsım İbrâhîm Keyyâlî. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1971.
Kesik, Muharrem. “Muînüddîn Süleyman Pervâne”. TDV İslam Ansiklopedisi. 31/91-93. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
Kılıç, Mahmud Erol. “Fusûsu’l-hikem”. TDV İslam Ansiklopedisi. 13/230-237. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
Kılıç, Mahmud Erol. Şeyh-i Ekber: İbn Arabi Düşüncesine Giriş. İstanbul: Sufi Kitap, 2011.
Konevî, Sadreddîn. Vahdet-i Vücûd ve Esasları en-Nusûs fî tahkîk-i tavri’l-mahsûs. çev. Ekrem Demirli. İstanbul, 2012.
Konevî, Sadreddîn Muhammed b. İshak. Fusûsu’l-hikem’in Sırları el-Fükûk fî esrâr-ı müste-nidât-i hikemi’l-Fusûs. çev. Ekrem Demirli. İstanbul: Kapı Yayınları, 2014.
Konevî, Sadreddîn Muhammed b. İshak. İlâhî Nefhalar Nefehâtü’l-ilâhiyye. çev. Ekrem Demirli. İstanbul: Kapı Yayınları, 2015.
Konuk, Ahmed Avni. Fusûsu’l-Hikem Tercüme ve Şerhi. nşr. Mustafa Tahralı - Selçuk Eraydın. 4 Cilt. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 6. Baskı, 2013-2014.
Kunt, İbrahim. “Konevî’nin Öğrencisi Müeyyidüddîn-i Cendî’nin Hayatı ve Eserleri”. ed. Hasan Yaşar. Konya: MEBKAM, 2014.
Kunt, İbrahim. “Sadruddîn-i Konevî’nin Üç Halifesi: Fahruddîn-i Irâkî, Müeyyidüddîn-i Cendî ve Saîdüddîn-i Fergânî”. Tarihin Peşinde –Uluslararası Tarih ve Sosyal Araştırma-lar Dergisi 9/ (2013), 181-205.
Kübrâ, Necmüddîn. “Usûlu Aşere Şerh-i Usûl-i Aşere”. çev. Mustafa Kara. Tasavvufî Hayat. İstanbul: Dergâh Yayınları, 3. Basım, 2013.
Musakhanov, Orkhan. Afifüddin Tilimsânî’nin İlâhî İsimler Nazariyesi ve Meâni’l-Esmâi’l-İlâhiyye Adlı Eserinin Tahkīki. Bursa: Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2016.
Muvahhid, Meryem Felâhatî. “Cendî”. Dâiratü Maârif-i Bozorg-i İslâmî, 18/579. Tahran: Merkez-i Dâiratü’l-Maârif-i Bozorg-i İslâmî, 1393.
Râzî, Fahreddîn. el-Mebâhisu’l-meşrıkiyye. thk. Muhammed el-Mu‘tasım billâh Bağdâdî. Beyrut: Dâru’l-kitâbi’l-Arabî, 1990.
Suâd el-Hakîm. İbnü’l-Arabî Sözlüğü. çev. Ekrem Demirli. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2005.
Tehânevî, Muhammed b. A’la b. Ali el-Faruki el-Hanefî. Mevsûatü Keşşâfu ıstılâhâti’l-fünûn. thk. Refik Acem. Beyrut: Mektebetü Lübnan, 1996.
Togan, Zeki Velidi. Umûmî Türk Tarihi’ne Giriş. İstanbul, 1981.
Turan, Osman. Selçuklular Târihi ve Türk-İslâm Medeniyeti. İstanbul: Boğaziçi Yayınları, 7. Baskı, 1999.
Turan, Osman. Selçuklular Zamanında Türkiye Tarihi: Siyasî Tarih. İstanbul: Boğaziçi Yayınları, 1993.
Tülücü, Süleyman. “Şenferâ”. TDV İslam Ansiklopedisi. 38/535-537. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
Uludağ, Süleyman. “Cendî”. TDV İslam Ansiklopedisi. 7/361-362. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
Yediyıldız, M. Asım. “XIII. yüzyılda Anadolu: Siyasî, Sosyal ve Kültürel Durum”. Yunus’un Nefesi, III. Uluslararası Yunus Emre Sempozyumu Bildirileri. 9-18, 2017