Anadolu’da Tasavvufun Yerelleşmesi: Abdurrahim Karahisârî ve Münyetü’l-ebrâr ve gunyetü’l-ahyâr İsimli Eseri Örneği

Türkçe, Arapça ve Farsça’nın ardından 6./12. yüzyıldan itibaren İslâm ilimlerinin bir mecrâı hâline gelmiştir. Orta Asya’da kullanılan Doğu Türkçesinin ardından Batı Türkçesinin de tasavvufun dili haline gelmesi ise 9./15. yüzyıldan sonra mümkün olabilmiştir. Anadolu’da beylikler dönemi ve Osmanlı Devleti’nin kuruluşuyla eşzamanlı ilerleyen bu süreç, özellikle II. Murâd (1421-1444, 1446-1451) döneminde Türkçe tercüme hareketlerinin desteklenmesiyle ivme kazanmıştır. Horasan ve Bağdat merkezli tasavvufî geleneklerde üretilen eserlerin tercümesiyle başlayan bu süreçte, Anadolu’nun ilk yerel tarikatı Bayramiyye’nin katkısı büyüktür. Bizzat Hacı Bayram-ı Velî’nin başlattığı ve II. Murâd ’ın desteklediği bu süreç, Akşemseddin ve halifeleri tarafından devam ettirilmiştir. Akşemseddin’in halifesi Abdurrahim Karahisârî (ö. 888- 900/1483-94 arası) de eserleriyle bu sürece katkı sağlamıştır. Bu çalışmada, Karahisârî’nin halveti konu alan ve esasen Kübreviyye muhitinde üretilen bir eserin tercümesi olan Münyetü’l-ebrâr ve gunyetu’l-ahyâr isimli eseri bu bağlama yerleştirilerek, tasavvufun Anadolu’da yerelleşmesindeki rolü tartışılmaktadır.

Anahtar Kelimeler:

Tasavvuf, Yerelleşme, Anadolu Tasavvufu, Osmanlı Devleti, Abdurrahim Karahisârî

Vernacularization of the Ṣūfism in Anatolia: The Case of Abdurrahim Karahisārī and His Munyah al-abrār wa gunyah al-akhyār

Turkish became a lenguage of Islamic sciences following Arabic and Persian since the 6th/12th century. After the Eastern Turkish of Central Asia, Western Turkish could be-come a language of the Sūfism only after the 9th/15th century. This process developed concurrently with the period of principalities and the formation of the Ottoman state and gained momentum during the reign of Murad II (1421-1444, 1446-1451) thanks to his patronage to translation movements. Bayramiyye, the first local sūfī order of An-atolia, substantially supported this process initiated by translations of works produced in Khurāsān and Baghdad-centered mystical traditions. This process was begun by Ḥājjī Bayrām Walī (d. 1430) and supported by Murad II’s language policies continued by Aq Shams al-Dīn (d. 1459) and his successors. His caliph Abdurrahim Ḳaraḥiṣārī (d. circa 1483-94) contributed to this process with his works. In this study, vernaculariza-tion of the Sūfism is discussed contextualizing Ḳaraḥiṣārī’s Munya which is originally a translation of a work produced in Kubravī tradition.

Keywords:

Ṣūfism, Vernacularization, Anatolian Ṣūfism, Ottoman Empire, Abdurrahim Ḳaraḥiṣārī,

PDF

___

Ahmed Bîcân. el-Müntehâ: Fusûsu’l-Hikem Üzerine Bir Çalışma. haz. Ayşe Beyazıt. İstanbul: İnsan Yayınları, 2011.
Akbaş, Hurşit. Minyetü’l-Ebrar ve Gunyetü’l-Ahyar: Metin-sözlük (1b-31a). Kahramanmaraş: Sütçü İmam Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1996.
Alkan, Ercan. “Hacı Bayrâm-ı Velî’nin İsteğiyle Yapılan Bir Tercüme: İnce Bedreddin ve Tercüme-i Lemaât’ı”. Tasavvuf: İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi 14/31 (2013), 57-73.
Arıkan, Mehmet. “Fenâdan Bekāya İp Atmak: Fâtih Sultan Mehmed’in Özel Kütüphanesindeki Tasavvuf Eserleri”. Osmanlı’da İlm-i Tasavvuf. ed. Ercan Alkan, Osman Sacid Arı. 59-82. İstanbul: İSAR Yayınları, 2018.
Arpaguş, Hatice K. Osmanlı Halkının Geleneksel İslâm Anlayışı ve Kaynaklar. İstanbul: Çamlıca Yayınları, 2001.
Aşan, Nihal. Ebu’l-Müeyyed el-Muvaffak b. Muhammed el-Hâssî ve es-Selve fî Şerâiti’l-Halve Adlı Aseri (Metin ve İnceleme). Uşak: Uşak Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yük-sek Lisans Tezi, 2016.
Atçıl, Abdurrahman. “The Kalām (Rational Theology) Section in the Palace Library In-ventory”. Treasures of Knowledge: An Inventory of the Ottoman Palace Library (1502/3– 1503/4). Leiden - Boston: Brill, 2019, 367-375. https://doi.org/10.1163/ 9789004402508_011
Azamat, Nihat. II. Murâd Devri Kültür Hayatı. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Doktora Tezi, 1996.
Bakı, Edip Ali. Mısırlıoğlu Abdurrahim Karahisari. Afyon: Yeni Matbaa, 1953.
Bilgin, A. Azmi. “Vahdetnâme”. TDV İslâm Ansiklopedisi. Erişim 23 Temmuz 2019. https://islamansiklopedisi. org.tr/vahdetname
Bilkan, Ali Fuat. Osmanlı Zihniyetinin Oluşumu: Kuruluş Döneminde Telif ve Tercüme. İstanbul: İletişim Yayınları, 2018.
Bulduk, Üçler. XVI. Asırda Karahisar-ı Sahib (Afyonkarahisar) Sancağı. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2013.
Csirkés, Ferenc. “Turkish/Turkic Books of Poetry, Turkish and Persian Lexicography”. Treasures of Knowledge: An Inventory of the Ottoman Palace Library (1502/3–1503/4). ed. Gülru Necipoğlu vd. 673-711. Leiden - Boston: Brill, 2019. https://doi.org/10.1163/9789004402508_023
Çetin, Abdülbâki. “Sultan II. Murat’a Sunulan Tezkiretü’l-Evliyâ Tercümesi Üzerine”. Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi 53 (2014), 95-123.
Duman, Musa. “Eski Anadolu Türkçesi Dönemine Ait Bazı Metinlerdeki Dil Uyumuna Aykırı Örnekler Üzerine”. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi [İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi] [TDED] 32 (2004), 53-64.
Enîsî, Emir Hüseyin. Menâkıb-ı Akşemseddîn. haz. Bilal Aktan - Mustafa Güneş. İstanbul: H Yayınları, 2011.
Erünsal, İsmail E. Edebiyat Tarihi Yazıları: Arşiv Kayıtları, Yazma Eserler ve Kayıp Metinler. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2018.
Gedik, Sadi. Münyetü’l-Ebrar ve Gunyetü’l-Ahyâr Metin - Sözlük (62b-92b). Kahramanmaraş: Sütçü İmam Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1998.
Gökbulut, Süleyman. “Cüneyd’in Sekiz Şartı”. Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2/36 (2012), 201-231.
Gökbulut, Süleyman. “Tasavvuf Târihinde Cüneydî Çizgi”. Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2/36 (2012), 169-200.
Gökbulut, Süleyman. Necmeddîn-i Kübrâ: Hayatı, Eserleri, Görüşleri. İstanbul: İnsan Yayınları, 2010.
Güleçyüz, Mesut. “Münyetü’l-Ebrâr ve Gunyetü’1-Ahbâr, Abdürrahîm-i Karahisârî [ö. 1483’ten sonra]”. Diriliş 18 (Şubat 1976), 209-211.
Kafadar, Cemal - Karamustafa, Ahmet T. “Books on Sufism, Lives of Saints, Ethics, snd Sermons”. Treasures of Knowledge: An Inventory of the Ottoman Palace Library (1502/3–1503/4). 439-453. Leiden - Boston: Brill, 2019. https://doi.org/10.1163/9789004402508_014
Kara, Mustafa. “XIV. ve XV. Yüzyıllarda Osmanlı Toplumunu Besleyen Türkçe Kitaplar”. Journal of Islamic Research 12 (1999/2), 130-147.
Karabulut, Ali Rıza – Karabulut, Ahmet Turan. Mu’cemü’t-târîhi’t-türâsi’l-İslâmî fi mek-tebâti’l-âlem: el-mahtûtât ve’l-matbûât. 6 Cilt. Kayseri: Mektebe Yayınları, ts.
Karahisârî, Abdurrahim. Münyetü’l-ebrâr ve gunyetü’l-ahyâr. İstanbul: İBB Atatürk Kitaplığı, Belediye Yazmaları, 1219, 1b-128b.
Karamustafa, Ahmet T. “Saraydan Tasavvuf Manzaraları: Atûfî’nin Defter-i Kütüb’ündeki Tasavvufî Eserlerin Bir Tasavvuf Tarihçisine Düşündürdükleri”. Os-manlı’da İlm-i Tasavvuf. ed. Ercan Alkan - Osman Sacid Arı. 49-57. İstanbul: İSAR Yayınları, 2018.
Kâtib Çelebi. Mîzânü’l-hakk fî ihtiyâri’l-ehakk (İhtilaf İçinde İtidal). haz. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2016.
Keskin, Ayşe Gülay. Abdurrahim Karahisari’nin Hayatı, Eserleri ve Vahdetname Mesnevisinin Tenkitli Metni. Ankara: Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2001.
Köprülü, M. Fuad. Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar. İstanbul: Alfa, 2014.
Küçük, Murat. Mûsa bin Hacı Hüseyin İznikî Terceme-i Faṣlu’l-Ḫiṭāb Giriş-İnceleme-Metin-Dizin. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1996.
Markiewicz, Christopher. “History as Science: The Fifteenth-Century Debate in Arabic and Persian”. Journal of Early Modern History 21 (2017), 216-240. https://doi. org/10.1163/157 0065812342525
Necmeddîn Kübrâ, Tasavvufî Hayat, çev. Mustafa Kara. İstanbul: Dergâh Yayınları, 1980.
Necmeddîn-i Dâye. Mirsâdu’l-‘ibâd (Sûfîlerin Seyri). çev. Hakkı Uygur. İstanbul: İlkharf Yayınevi, 2013.
Necmeddîn-i Dâye. Sufi diliyle siyaset İrşadü’l-mürid ile’l-murad fi tercemeti mirsadü’l-ibad. çev. Kasım b. Mahmud Karahisari. haz. Özgür Kavak. İstanbul: Klasik Yayınları, 2010.
Ocak, Ahmet Yaşar. “Social, cultural and intellectual life, 1071- 1453”. The Cambridge History of Turkey: Byzantium to Turkey, 1071- 1453. ed. Kate Fleet. 1/353-422. Cambrid- ge: Cambridge University Press, 2009. https://doi.org/10.1017/chol9780521 620932.010
Orhan, Abdullah Taha. “Yeni Bulgu ve Yorumlar Işığında Akşemseddîn’in Halîfesi Abdurrahim Karahisârî’nin Biyografisi”. UMDE Dini Tetkikler Dergisi 2/2 (Aralık 2019), 43-74. https://doi.org/ 10.5281/zenodo.3595041
Öztürk, Zehra. “Osmanlı Döneminde Kıraat Meclislerinde Okunan Halk Kitapları”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 5/9 (2007), 401-445.
Paker, Saliha. “Terceme, Te’lîf ve Özgünlük Meselesi”. Metnin Halleri: Osmanlı’da Telif, Tercüme ve Şerh. haz. Hatice Aynur vd. 37-71. İstanbul: Klasik Yayınları, 2014.
Peacock, A.C.S - Yıldız, Sara Nur. “Introduction Literature, Language and History in Late Medieval Anatolia”, Islamic Literature and Intellectual Life in Fourteenth- and Fifte- enth-Century Anatolia. ed. A.C.S. Peacock - Sara Nur Yıldız. 28-35. Würzburg: Ergon Verlag, 2016. https://doi.org/ 10.5771/9783956507014
Polat, Süleyman. “Uncatalogued Turkish Manuscripts in the Collection of the Cambridge University Library”. Turkish Historical Review 3 (2012), 42–89. https://doi.org/10.1163 /187754612x638237
Sözbilici, Şaban. Minyetü'l-Ebrar ve Gunyetü'l-Ahyar, metin-sözlük (31a-62b). Kahramanmaraş: Sütçü İmam Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1996.
Sucu, Cevat. Rûm’da Kozmopolit Model Kurmak: Dâ’î ve 15. Yüzyıl Osmanlı Metin Kültürü. Anka-ra: Bilkent Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2017.
Sucu, Cevat. The Marvelous Sciences in ‘Acebü’l-‘uccāb: Disseminating and Reframing of Occult Knowledge for the Ottoman Audience in the Early Fifteenth Century. Budapeşte: Central European University, Yüksek Lisans Tezi, 2020.
Şahin, Haşim. “Bayramiyye”. Türkiye’de Tarikatlar. ed. Semih Ceyhan. 781-847. İstanbul: İSAM Yayınları, 2015.
Şeşen, Ramazan. “Onbeşinci Yüzyılda Türkçeye Tercümeler”. XI. Türk Tarih Kongresi: Kongreye Sunulan Bildiriler. 3/899-919. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1994.
Şeyhoğlu Mustafa. Kenzü’l-küberâ ve mehekkü’l-ulemâ: Büyüklerin Hazinesi Âlimlerin Mihenk Taşı. haz. Kemal Yavuz. İstanbul: Büyüyenay Yayınları, 2013.
Taşköprîzâde Ahmed Efendi. eş-Şeḳāʾiḳu’n-nuʿmâniyye. nşr. Ahmed Subhi Furat. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Şarkiyat Araştırma Merkezi, 1985.
Topal, Erol. Münyetü’l-Ebrar ve Günyetü’l-Ahyar. Kahramanmaraş: Sütçü İmam Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2000.
Tosun, Necdet. “Yûnus Emre Rifâî, Hacı Bektaş Vefâî”. Tasavvuf: İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi 14/31 (2013), 109-115.
Tosun, Necdet. İbn Arabî Öncesi Tasavvufta Halvet ve Uzlet. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1995.
Uludağ, Süleyman. “Avârifü’l-Maârif”. TDV İslâm Ansiklopedisi. Erişim 3 Ağustos 2019. https://islamansiklopedisi.org.tr/avariful-maarif
Yıldız, Sara Nur. “A Hanafi law manual in the vernacular: Devletoğlu Yūsuf Balıkesrī’s Turkish verse adaptation of the Hidāya-Wiqāya textual tradition for the Ottoman Sultan Murad II (824/1424)”. Bulletin of SOAS 80/2 (2017), 283–304. https://doi.org/10.1017/ s0041977x17000477
Yılmaz, Hüseyin. “Books on Ethics and Politics: The Art of Governing the Self and Others at the Ottoman Court”. Treasures of Knowledge: An Inventory of the Ottoman Pala-ce Library (1502/3–1503/4). ed. Gülru Necipoğlu vd. 509-526. Leiden - Boston: Brill, 2019. https://doi.org/ 10.1163/ 9789004402508_015
Yılmaz, Hüseyin. Caliphate Redefined: the Mystical Turn in Ottoman Political Thought. Princeton: Princeton University Press, 2018.
Yurd, Ali İhsan. Akşemseddin [1390-1459] Hayatı - Eserleri. haz. Mustafa Kaçalin. İstanbul: İFAV, 1999.