Erken 20. Yüzyıldaki Bir Esnaf Sayımı Üzerine Bazı Analizler

Osmanlı Devleti, vergi ve güvenlik gibi çeşitli nedenlerle esnaf sayımlarıgerçekleştirdi. Osmanlı esnafını ve meslek gruplarını çeşitli şekillerde inceleyenmevcut literatüre katkıda bulunmayı amaçlayan bu makale, 20. yüzyılın ilkçeyreğine ait bir esnaf sayımını incelemektedir. Muhtemelen isyankâr Ermenileriçin silah ve bomba yapımını önlemek için Sultan II. Abdülhamid dönemindeyapılmış olan bu sayım 1020 kişiden ve 48 meslekten (birkaç fabrika sahibi vefabrika işçisi dâhil) oluşmaktadır. Bu sayımla esnaf ve işçileri de içeren sıradaninsanları keşfetmek mümkün olacaktır. Makale, öncelikle konuyla ilgililiteratürden bahsetmekte ve sonrasında Osmanlı esnaf sayımlarının arka planınıvermektedir. Konuyu tarihsel bağlamına oturttuktan sonra, esnafın adı, babaadı, mesleğinin adı, pozisyonu, işyeri ve ev adreslerinin bulunduğu bahsi geçenesnaf sayımını detaylandırmaktadır. Esnafın çalıştığı dükkânların konumlarını,aynı mekândaki esnaf birleşimlerini (usta, kalfa, çırak) ve fabrika işçilerinideğerlendirmektedir. İşyeri-ikametgâh ilişkisini, iş yerinde veya bir hane, oda,baraka, gazino, kahvehane vb. yerlerde kalanları ve son olarak listede en büyükesnaf grubunu oluşturan demirci esnafını analiz etmektedir. Böylece, erken 20. yüzyılda yapılmış olan bir esnaf sayımını inceleyerek bu makale, Osmanlıesnafına ve meslek gruplarına dair yapılmış olan çalışmalara katkı sunmaktadır.

Some Analyses on an Artisan Census in the Early 20th Century

The Ottoman State took artisan censuses for various reasons, such as taxation and security. Aiming to contribute to the existing literature that has studied the Ottoman artisans and occupational groups in various ways, the present article examines an artisan census from the first quarter of the 20th century. This census, probably taken during the reign of Sultan Abdulhamid II to prevent making guns and bombs for rebellious Armenians, comprised of 1020 people and 48 occupations (a few factory owners and factory workers included). With this census, it would be possible to explore ordinary people, including artisans and workers. The article first mentions the literature on the relevant subject and then gives background information to the Ottoman artisan censuses. After situating the subject into its historical context, it details the said artisan census that gives the name of the artisan, his father’s name, the name of his profession, his position, and his workplace and residence addresses. The article evaluates the shop locations where artisans worked, the artisans’ combinations (masters, journeyman, apprentice) in the same place, and the factory workers. It also analyses workplace-residence relation, artisans who stayed overnight either at their workplaces or houses, rooms, casinos, coffeehouses, etc. and finally, the blacksmith, the biggest artisanal group in the list. Thus, this article, examining an artisan census from the early 20th century, contributes to the studies on Ottoman artisans and occupational groups

PDF

___

T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi, Dahiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye Müdüriyeti Evrak Odası Belgeleri (DH. EUM. VRK), 20/88, H.13.07.1328 (M.21.07.1910).
Dahiliye Nezareti Sicill-i Nüfus İdare-i Umumiyesi Belgeleri, Tahrirat Kalemi (DH.SN.THR), 55/63, H.02.11.1332 (M.22.09.1914).
Dahiliye Nezareti Muamelat (DH.TMIK.M), 224/65, H-25.4.1324 (18.6.1906).
Hariciye Nezareti Tahrirat Kalemi (HR.TH), 128/117, M.15.03.1893.
Nüfus Defterleri (NFS.d), 539, H-29.12.1273 (M-20.8.1857)
Sadaret/Bulgaristan (A.}MTZ(04), 146/3, H-22.6.1324 (13.8.1906).
Teftişat-ı Rumeli Evrakı-Manastır Evrakı (TFR.I.MN), 116/11521, H-28.12.1324 (12.2.1907).
Yıldız Perakende Zabtiye Nezareti Maruzatı (Y.PRK.ZB), 33/14 H. 29.12.1320 (M. 29.03.1903); 36/11, H-8.6.1323 (10.8.1905).
Düstur, Birinci Tertib (4 Zilkade 1304-14 Ramazan 1312/13 Temmuz 1303 (1887)- 27 Şubat 1310 (1890) Cilt 6, (1939) Devlet Matbaası, Ankara.
AKARLI Engin D. (2004) Gedik: A Bundle of Rights and Obligations for Istanbul Artisans and Traders, 1750–1840, Ed. Alain Pottage, Martha Mundy, Law, Anthropology, and the Constitution of the Social: Making Persons and Things, Cambridge University Press, Cambridge, s.166–201.
BAŞARAN Betül - KIRLI Cengiz (2015) Some Observations on Istanbul’s Artisans During the Reign of Selim III (1789-1808), Bread from the Lion’s Mouth: Artisans Struggling for a Livelihood in Ottoman Cities, Haz. Suraiya Faroqhi, Berghahn Books, Oxford, s.259-77.
BAŞARAN Betül (2012) 18. Yüzyıl Sonlarında Osmanlı Esnafı, Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Esnaf ve Ticaret, Haz. Fatmagül Demirel, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, s.7-20.
ÇAKIR Çoşkun - AKKUŞ Yakup (2015) Osmanlı İstanbul’unda Ticaret, Antik Çağ’dan XXI. Yüzyıla Büyük İstanbul Tarihi Cilt VI: İktisat, Ulaşım ve Haberleşme, Haz. Çoşkun Yılmaz, (Bölüm Editörleri Çoşkun Çakır, Ali Akyıldız), İBB Kültür A.Ş.; Türkiye Diyanet Vakfı İslam Araştırmaları Merkezi-İSAM, İstanbul, s.154-182.
CHALCRAFT John T. (2004) The Striking Cabbies of Cairo and Other Stories: Crafts and Guilds in Egypt 1863-1914, SUNY Press, Albany.
ÇOKUĞRAŞ Işıl (2016) Bekâr Odaları ve Meyhaneler: Osmanlı İstanbul’unda Marjinalite ve Mekân (1789-1839), İstanbul Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul.
DAĞDELEN İrfan, Haz. (2007) Charles Edouard Goad’ın İstanbul Sigorta Haritaları, İstanbul Büyükşehir Belediye Başkanlığı Kütüphane ve Müzeler Müdürlüğü, İstanbul.
DEGUILHEM Randi (2005) Shared Space or Contested Space: Religious Mixity, Infrastructural Hierarchy and the Builders’ Guild in MidNineteenth-Century Damascus, Ed. Suraiya Faroqhi, Randi Deguilhem, Crafts and Craftsmen of the Middle East: Fashioning the Individual in the Muslim Mediterranean, I.B. Tauris, London, s.261-282.
ERTUĞ Nejdet (2016) Sultan III Selim Dönemi İstanbul’da Esnaf Grupları ve Medreseler, Kitabevi, İstanbul.
ERTUĞ Nejdet (2008) Osmanlı Döneminde İstanbul Hamalları, Timaş Yayınları, İstanbul.
FAROQHI Suraiya (2009) Writing about Artisans, Artisans of Empire: Crafts and Craftspeople under the Ottomans, I. B. Tauris, London, s.1-22.
GENÇ Mehmet (2000) Osmanlı Esnafı ve Devlet, Osmanlı İmparatorluğunda Devlet ve Ekonomi, Ötüken Neşriyat, İstanbul, s.293-307.
GERBER Haim (1988) Economy and Society in an Ottoman City: Bursa, 1600–1700, The Hebrew University, Jerusalem.
KARPAT Kemal (2003) Osmanlı Nüfusu (1830-1814): Demografik ve Sosyal Özellikleri, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul.
KEDDIE Nikki R. (2007) Women in The Middle East: Past and Present, Princeton University Press, Princeton and Oxford.
KÜTÜKOĞLU Mübahat S. (2013) Balta Limanı’na Giden Yol: Osmanlı-İngiliz İktisadi Münasebetleri (1580-1850), Türk Tarih Kurumu, Ankara.
KÜTÜKOĞLU Mübahat S. (2003) Osmanlı Esnaf Sayımları Osmanlı Öncesi İle Osmanlı ve Cumhuriyet Dönemlerinde Esnaf ve Ekonomi Semineri, 9-10 Mayıs 2002 Bildiriler, 2. Cilt, Globus Basımevi, İstanbul.
KÜÇÜKERMAN Önder Kenan (2010) Çarşı, Pazar, Ticaret ve Kapalıçarşı, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul.
QUATAERT Donald (1993) Janissaries, Artisans and the Question of Ottoman Decline 1730-1826, Workers, Peasants and Economic Change in the Ottoman Empire 1730- 1914, ISIS Press, İstanbul, s.197-203.
QUATAERT Donald (1991) Ottoman Women, Households, and Textile Manufacturing, 1800-1914, Ed. Nikki Keddie and Beth Baron, Women in Middle Eastern History, Yale University Press, New Haven, s.161-176.
TURNA Nalan (2013) 19.yy.’dan ve 20. yy.’a Osmanlı Topraklarında Seyahat, Göç ve Asayiş Belgeleri: Mürûr Tezkereleri. Kaknüs Yayınları, İstanbul.
TEKELİ İlhan (2009) Modernleşme Sürecinde İstanbul’un Nüfus Dinamikleri Nasıl Değerlendirlmeli?, Eski İstanbullular, Yeni İstanbullular, Osmanlı Bankası Arşiv ve Araştırma Merkezi, İstanbul, s.11-34.
TÜRKÜN Asuman - KURTULUŞ Hatice (2005) Giriş, İstanbul’da Kentsel Ayrışma: Mekansal Dönüşümde Farklı Boyutlar, Haz. Hatice Kurtuluş, Bağlam, İstanbul, s. 9-24.
VATTER Sherry (2006) Journeymen Textile Weavers in Nineteenth-Century Damascus: A Collective Biography, Ed. Edmund Burke III, D.N. Yaghoubian, Struggle and Survival in the Modern Middle East, University of California Press, Berkeley, s.64-79.
YI Enjeong (2004) Guild Dynamic in Seventeenth-Century Istanbul: Fluidity and Leverage, Brill, Leiden.
ZABUN Sezgin (2018) 1833 Osmanlı Arşiv Kayıtlarına Göre Sivas Gayrimüslim Nüfus Defteri, Gazi Kitabevi, Ankara.
ZARİNEBAF Fariba (2020) Crime and Punishment in Istanbul, 1700-1800, University of California Press, Berkeley.
ELDEM Edhem (2007) 26 Ağustos 1896 “Banka Vakası” ve 1896 “Ermeni Olayları”, Tarih ve Toplum Yeni Yaklaşımlar, No. 5, s.113-146.
ERDİNÇLİ İhsan (2019) Yenileşme Dönemi İstanbul’unda Meyhaneler ve Meyhanecilik (1826-1908), Yayınlanmamış Doktora Tezi, Tarih Bölümü, Karadeniz Teknik Üniversitesi, Trabzon.
FURTUNA Serdar (2015) The Barber’s Mirror: An Observation on Ethno-Religious Division of Labour through Barbers of the Late Eighteenth to Mid-Nineteenth-Century Ottoman Empire in the Capital and Provincial Centres, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Tarih Bölümü, İstanbul Bilgi Üniversitesi, İstanbul.
KAFADAR Cemal (1991) On the Purity and Corruption of Janissaries, Turkish Studies Association Bulletin, No 15, s.273-280.
KIRLI Cengiz (2001) A Profile of the Labor Force in Early NineteenthCentury Istanbul, International Labor and Working Class History, No 60, s.125- 140.
OHANIAN Daniel (2016) The C. 1907 Ottoman Census and The Demography of Armenians in Southern Istanbul, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Tarih Bölümü, İstanbul Bilgi Üniversitesi, İstanbul.
OLSON Robert W. (1977) Jews, Janissaries, Esnaf and the Revolt of 1740 in Istanbul: Social Upheaval and Political Realignment in the Ottoman Empire, Journal of the Economic and Social History of the Orient, Vol 20, No 2 (May), s.185-207.
ÖZBEK Nadir (2004) Osmanlı İmparatorluğu’nda İç Güvenlik, Siyaset ve Devlet, 1876-1909, Türklük Araştırmaları Dergisi, No. 16, s.59-95.
RAYMOND Andre (1991) Soldiers in Trade: The Case of Ottoman Cairo, British Society for Middle Eastern Studies: Bulletin, Vol 18, No 1, s.16-37.
RAFEQ Abdul-Karim (1976) Craft Organization, Work Ethics and the Strains of Change in Ottoman Syria, Journal of the American Oriental Society, Vol. 111, No 3, s.495-511.
SHIELDS Sarah D. (1992) Mosul and the Free Trade Treaties: The NonEffects of The Commercial Convention on An Inland Province, New Perspectives on Turkey, No. 7, s.113-123.
TANATAR Lorans Baruh (1993) A Study in Commercial Life and Practices in Istanbul at The Turn of the Century: The Textile Market, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Tarih Bölümü, Boğaziçi Üniversitesi, İstanbul.
TODOROV Nikolay (1967-1968) 19.cu Yüzyılın İlk Yarısında Bulgaristan Esnaf Teşkilatında Bazı Karakter Değişmeleri, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, Vol 27, No 1-2, s.1-36.
TURNA Nalan (2019) Ottoman Apprentices and Their Experiences, Middle Eastern Studies, Vol 55, No 5, s.683-700.
TURNA Nalan (2008) Pandemonium and Order: Suretyship, Surveillance and Taxation in Early Nineteenth-Century Istanbul, New Perspectives on Turkey, No. 39, s.167-189.
TURNA Nalan (2006) Ondokuzuncu Yüzyıl İlk Yarısında İstanbul’da Berber Olmak, Berber Kalmak. İstanbul Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarih Enstitüsü Yakın Dönem Tarih Araştırmaları Dergisi, No 9, s.171-188.
YAŞAR Ahmet (2019) Controlling Space: State Supervision over Urban Khans in Eighteenth- and Early Nineteenth-Century Istanbul, Archiv Orientální, No. 87, s.219-238.
YILDIRIM Onur (2002) Ottoman Guilds As A Setting for Ethno-Religious Conflict: The Case of the Silk-thread Spinners’ Guild in Istanbul, International Review of Social History, Vol. 47, No. 3, s.407-19.
YILDIRIM Onur (1999/2000) Osmanlı Esnafında Uyum ve Dönüşüm, 1650- 1826, Toplum ve Bilim, No. 83, s.146-177.