1922-1924 Tarihli Eytam Sandığı İdane Defterine Göre Antalya Merkez Kazasının Finansal Durumu

Eytam Nezareti ve sandıkları, yetimlerin sosyoekonomik haklarını korumak ve değerlendirmek amacıyla 1851’de kurulmuştur. Eytam sandıklarının sermayesi, genel olarak yetimlerin ebeveynlerinden ve mirasçılarından kalan mevcut kendi mal varlıkları olan her türlü nakit para, mücevherat, vakıf ve maaş gelirleri; bağ, bahçe, tarla, ev ve çiftlik gibi akarlardan oluşmaktadır. Bu gelirlerden nakit ve mücevherat kısmı, sandıklara aktarılarak faizle işletilmiştir. Eytam sandığına teslim edilen paralar birkaç şekilde değerlendirilmiştir. Öncelikle esnaf, tüccar, memur ve ziraatla uğraşan kişilerin ihtiyaçlarını karşılamaları için faizle borç verilmiştir. Nezaretin görevleri arasında, yetim mallarını iyi değerlendirerek ekonomiye kazandırılmasını sağlamak ve malı olmayan kimsesiz, bakıma muhtaç kimselere yardım etmek bulunmaktadır. Bu çalışmada, Antalya merkez Eytam Sandığının 1922-24 tarihleri arasında ticari hayata para arzını gerçekleştirirken tutmuş olduğu İdâne defteri incelenmiştir. Konu ele alınırken öncelikle Eytam Nezareti (Müdüriyeti) ve Sandıklarının merkez ve taşrada (Antalya) teşkilatlanmasını kısaca özetlenmiştir. Her ne kadar sandıkların en büyük müşterisi devlet olsa da incelenen konu Antalya Eytam Sandığının yetim mallarını değerlenmesi olduğu için sandığın bölge esnafına, tüccarına, çiftçisine ve memuruna sağladığı finans üzerinde durulmuştur. İncelediğimiz Antalya Eytam Sandığına Mahsus Teminatlı İdâne Defteri’nden, eytam sandığının işletim sistemi ve dönemin faiz uygulamaları hakkında birçok bilgilere rastlanmaktadır. Örneğin, bir kişi sandıktan nasıl borç alabilir; borç alırken, kefil nasıl gösterilir; ipotek olarak ne tür mal ve eşyalar gösterilmektedir; senedin düzenlendiği dönemde uygulanan faiz oranları ve borç sözleşmesi nasıl düzenlenir gibi sorulara İdâne defterinde cevap bulunabilmektedir. Aynı zamanda, “Antalya Eytam Sandığından para çeken kişilerin mesleki grupları nedir?”; “Bu kişilerin çektikleri para karşılığında ne tür ipotek ve kefil göstermiştir?” gibi sorulara cevap aranmıştır. Bu sorulara cevap aranırken eytam sandıklarında tutulan idâne defterleri üzerinde durulmuştur. Bununla birlikte, Antalya Eytam Sandığının 1922-24 yıllarında arasında tuttuğu İdâne defterinin fiziksel ve içerik tanıtımı yapılmıştır. İncelediğimiz deftere göre, Antalya’nın, sosyal ve ekonomik yapısının yanında finansal yapısı, alım satım işlemleri ve diğer bazı özellikleri ortaya konulmuştur.

The Financial Status of Antalya Central Administrative District according to the Orphan Chest Debt Book dated 1922-1924

The Orphan Custody and Funds were established in 1851 in order to protect and evaluate the socioeconomic rights of orphans. The capital of the Eytam chests is generally accumulated from the parents and heirs of the orphans; all kinds of inherited cash, jewellery, foundation and salary incomes, which are existing assets, as well as landed properties such as vineyards, gardens, fields, houses, farms. From these revenues, cash and jewellery were transferred to the funds and invested at interest. The money delivered to the orphan chest was utilized in several ways. First of all, it was lent with interest for tradesmen, merchants, civil servants and farmers to meet to meet their needs. Some of the duties of the Custody are to make good use of the orphans’ properties and to bring them into the economy, and to help orphans and paupers who do not have any property. In this study, the debt book kept by Antalya Orphan Fund while carrying out the supply of money to commercial life between 1922 and 1924 was examined. While dealing with the subject, firstly, the study briefly summarized the organization of the Orphan Custody (Directorate) and Funds in the center and provinces (Antalya). Although the State was the biggest customer of the funds, the focus has been the finance provided by the fund to the tradesmen, merchants, farmers and civil servants of the region, since the subject was the valuation of orphans’ properties by Antalya Orphan Fund. From the Guaranteed Debt Book for Antalya Orphan Fund that we examined, many information is found about the operating system of the Orphan Fund and the interest practices of the period. For example, how could a person borrow money from a fund? When borrowing money, how could he/she provide surety? What kind of properties were given as mortgage? How were the applied interest rates and the debt agreement regulated in the period when the bill was issued? Such questions can be answered in the debt book. In the meantime, answers were sought for questions such as what the professional groups of people who have withdrawn money from Antalya Orphan Fund were and what kind of mortgage and surety they provided in return for the money they withdrew. While searching for answers to these questions, the debt books kept in the orphan funds were emphasized. However, the physical and content introduction of the debt book kept by Antalya Orphan Fund between 1922 and 1924 was made. According to the book we examined, in addition to the social and economic structure of Antalya, its financial structure, trading transactions and some other features were revealed.

PDF

___

Arşiv Kaynakları
Antalya Eytâm Sandığına Mahsûs İdâne Defteri (R. 1338-1340).
T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA) 004651-348825-002-001. 1 (6 Ağustos R. 1336-6 Ağustos 1920).
Resmî Yayınlar
Düstur I. Tertip, C.1, Matbaa-i âmire, Dersaadet, H. 1289.
Düstur I. Tertip, Zeyil C. 1, Dar-ı Matbaa-ı amire, İstanbul, 1298.
Düstur I. Tertip, Zeyil C. 4, Matbaa-ı Osmaniye, Dersaadet, 1302.
Düstur, I. Tertip, C. 3, Matbaa-i Osmaniye, Dersaadet, 1329.
Düstur I. Tertip, C. 7, Başvekalet Devlet Matbaası, Ankara, 1941.
Düstur II. Tertip, C. 7, Başvekalet Devlet Matbaası, Ankara, 1941.
Düstur II. Tertip, C. 8, Başvekalet Devlet Matbaası, Ankara, 1941. Kitaplar, Makaleler ve Tezler
Ahmed Lütfi Efendi (1989) Vakanüvist Ahmed Lûdfî Efendi Tarihi, Cilt XI, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara.
AK Mehmet (2018) Teke Adı ve Yöresi Üzerine, Adıyaman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı 30, s.1019-1040.
BEDEN Aydın (2007) Konya Vilayet Salnamelerine Göre XX. Yüzyılın Başlarında Antalya’nın Sosyo-Ekonomik Yapısı, 20. Yüzyılında Antalya Sempozyumu (Antalya, 22-25 Kasım 2007) I, Haz. Mustafa Oral, Akdeniz Üniversitesi Yayınları Yayın No: SM3, s. 176-196.
BİNGÖL Ayşe (2019) Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Antalya’da Aile Kurumu (1908- 1945), Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Tarih Bölümü, Akdeniz Üniversitesi, Antalya.
BULUT Mehmet-Cem Korkut (2016) Finansal İstikrar ve Para Vakıfları Etkisi: Rumeli Para Vakıfları Örnekleri, İslam Ekonomisi ve Finans Dergisi, Cilt 1, s. 55-76.
CEZAR Yavuz (1998) 18. Yüzyılda Eyüp’te Para ve Kredi Konulan Özerine Gözlemler, 18. Yüzyıl Kadı Sicilleri Işığında Eyüp'te Sosyal Yaşam, (Editör: Tülay Artan), Tarih Vakfi Yurt Yayınları, İstanbul.
ÇANLI Mehmet (2020) Tarihi Süreç İçerisinde Eytam Sandıklarının Hukuki Mevzuatı ve Karşılaştığı Sorunlar (1851-1920), Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, Cilt 3, Sayı 9, s. 1301-1321.
---------------------- (2020) Eytam Sandıklarının Para Arzı (İdâne Defterleri) ve Sandıklardan Yetimlerin Faydalandırılması (1851-1926) Tarihin Peşinde Uluslararası Tarih ve Sosyal Araştırmalar Dergisi, Sayı 24, s. 163-193.
ÇELEBİ Mevlüt (2015) Atatürk Dönemi ve Sonrasında Türkiye İtalya İlişkilerini Etkileyen Faktörler, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Cilt 31, Sayı 91, s. 93-130.
ÇETİNKAYA Nurdan (2012) XLI Numaralı Antalya Şer’iye Sicili Defterinin Transkripsiyon ve Değerlendirmesi 1309-1315 (M.1892-1897), Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Antalya.
ERYÜKSEL Ahmet (1998) Osmanlı Devletinde Dul ve Yetimler, Şarkiyat Mecmuası, Cilt VIII, s. 285-298.
GÜÇLÜ Muhammet (1994) XX. Yüzyılın İlk Yarısında Antalya Şehri (1908- 1950), Yayımlanmamış Doktora Lisans Tezi, Tarih Bölümü, Ege Üniversitesi, İzmir, 1994.
KELEŞ Hamza (2001) Osmanlılarda 19. Yüzyıldaki Para Vakıflarının İşleyiş Tarzı ve İktisadî Sonuçları Üzerine Bir Çalışma -Karacabey (Mihaliç) Kazası Örneği, Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, Cilt 21, Sayı 1, s. 189-207.
ORTAK Şaban (2007) Büyük Savaşın (I. Dünya Savaşı) Eşiğinde Antalya, 20. Yüzyılında Antalya Sempozyumu (Antalya, 22-25 Kasım 2007), I, Haz. Mustafa Oral, Akdeniz Üniversitesi Yayınları Yayın No: SM3, s. 90-117.
ÖZDEMİR Rıfat (1990) Tokat’ta Ailenin Sosyo-Ekonomik Yapısı (1771-1810), Belleten, Cilt LIV, Sayı 211, s. 945-961.
SAYAR Kemal (Şubat 1937) Elli Yıl Önce Antalya, Türk Akdeniz, Cilt 1, Sayı 1, s.10.
ŞAHİN Furkan (2017) Eytâm Sandıklarının Kuruluşu ve Konuyla İlgili Yasal Düzenlemeler, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Tarih Bölümü, Ankara Üniversitesi, Ankara.
TÜRKOĞLU İrfan (2013) Osmanlı Devleti’nde Para Vakıflarının Gelir Dağılımı Üzerindeki Etkileri, Süleyman Demirel Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, Cilt 18, Sayı 2, s.187-196.
ÜNAL İrfan, 167 No’lu Çanakkale Eytam Sandığına Mahsus Teminatlı İdane Defterinin Transkripsiyon ve Değerlendirmesi (1920-1926), Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Çanakkale, 2010.
İnternet Kaynakları
DİNÇ Güven, “Cumhuriyet’in İlk Yıllarında Antalya'da İhracat ve İthalat”, s.4. http://tdtts.deu.edu.tr/wp-content/uploads/2018/02/Cumhuriyet___inIlk-Yillarinda-Antalyada-Ihracat-ve-Ithalat.pdf (Erişim Tarihi: 17.12.2021)