Yazma Eserlerden Kodikoloji’ye: Tahkike Giriş

Müslümanların yazıya olan ilgisi, Kur’an nüshalarının yazımına dayanır. Daha sonra hadislerin yazılması ve diplomatik yazışmalar, yazıya olan rağbeti arttırmıştır. Zamanla yazı ve yazı malzemelerine olan ilgi, bir sanat şekline de dönüşmüştür. Bunun nedeni, yazının İslam toplumlarında dini bir referansa dayalı olmasıdır. Bundan dolayı yazı ve yazı malzemeleri adlandırılırken, Kur’an’daki kelimeler kullanılmıştır. Kalem, kitap, sayfalar/suhuf, satır, elvâh/taş tablet bu kelimelerden bazılarıdır. Yazı, beraberinde bir dizi meslek erbabı da oluşturmuştur. İslam toplumlarında yazı ile ilgilenen hattatlar ve kitap alım satımıyla uğraşan verrâklar bunlardan bazılarıdır. Matbaanın yaygınlaşmasına kadar kitaplar, elle yazılarak çoğaltılmıştır/istinsâh. Günümüzde bu yazmalar, kütüphanelerde ve dijital arşivlerde korunmaktadır. Yazmaların mürekkep, cilt ve kâğıt gibi dış unsurlarını Kodikoloji incelemektedir. Ayrıca yazmalar tahkik edilerek gün yüzüne çıkarılmaya çalışılmaktadır. Yazmaların tahkiki, sadece yazmadaki metni, bilgisayara aktarmak değildir. Tahkik, bir eserin yazma nüshalarını karşılaştırarak, yazarın kaleme aldığı metnin ilk şekline ulaşmaya çalışmaktır. Bu yapılırken metnin kritiği de yapılarak eserin tarihi değeri ortaya çıkarılır. Bu makalede İslam kültüründe yazmaların yeri ele alınmış, tahkikin temel esasları, tahkiki oluşturan dirâse ve nas bölümlerinin nasıl oluşturulacağı örneklerle izah edilmiştir. Bu misaller, makale yazarının daha önce gerçekleştirdiği tahkik çalışmalarından seçilmiştir. Bu çalışmayla, oldukça geniş bir alan olan kodikolojiye ve tahkike giriş amaçlanmıştır. Bu metin, kodikoloji ve tahkik alanlarına yönelmek isteyen araştırmacılara dönük başlangıç/temel bilgileri arz etmeyi hedeflemektedir. Özet: Klasik İslam yazı kültürünün kendine has bir usulü bulunmaktadır. Asırlarca Müslümanlar, bu usule göre yazma eserleri kaleme almışlardır. Bu usulün, bilginin kâğıda yazılmasından fasiküllerin birleştirilmesine ve ciltlenmesine kadar uygulandığını söyleyebiliriz. Bir yazma eserin ortaya çıkma serüveni, uzun bir süreçtir. Çok sayıda insan, cümlenin kâğıda yazılmasından itibaren başlayan bu sürece katkı sağlar. Bilgiyi üreten bilim adamı, kâğıdı üreten verrâk, yazıyı kaleme alan hattât, sahaf, mücellid, mürekkebi hazırlayan usta, sayfayı ebrulayan nakkâş, vakfeden zengin, koleksiyoncu, kütüphaneci bunlardan bir kısmıdır. Günümüzde bu serüven, bazı insanların katılmasıyla devam etmektedir: Yazma eseri tahkik ederek günümüze kazandıran muhakkik, eserin hasarlarını tamir eden/termîm restoratör, dijital kopyasını çıkaran uzman, tıpkıbasımını gerçekleştiren kurumlar. Günümüzde yazmalar, önemli bir bilimsel veri kabul edilmektedir ve içeriklerinin dışında pek çok bakımdan incelenmektedir. Buna bağlı olarak yeni uzmanlık alanları oluşmaktadır. Üniversitelerde yazmaları inceleyen enstitüler kurulmakta ve akademik dergiler çıkarılmaktadır. Tahkik, yüksek lisans ve doktora tezlerinin ana konusunu oluşturmaktadır. Batı ülkelerinde daha erken dönemlerde başlayan tahkik çalışmalarının, kendi usulünü oluşturma konusunda hızlı yol aldığını söyleyebiliriz. Ülkemizde her hangi bir yazma eserin tahkik edildiği, İlahiyat’tan Edebiyat’a kadar pek çok akademik çalışma bulunmaktadır. Ancak bunlar arasında usul birlikteliğinin tam olarak sağlandığı söylenemez. Ayrıca tahkike yükledikleri anlam da farklılık göstermektedir. Bu çalışmalarda, doğru nüshanın seçimi, yazmanın tüm nüshalarına ulaşma veya nüshaların öncelik sırası gibi temel parametrelerin ne kadar uygulandığı sorgulanabilir. Çoğu zaman danışmanın tahkik anlayışının çalışma üzerinde etkili olduğu gözlemlenir. Oysa tahkik, başlı başına bir uzman desteği gerektirmektedir. Çalışmalardaki farklılığın nedeni, tahkikin ülkemizde yeni zemin bulan bir alan olmasıyla da bağlantılıdır. Bundan dolayı tahkik yöntemi ve kodikoloji alanında spesifik çalışmalar, gelişim aşamasındadır. Öte yandan tahkikin herkesçe benimsenen objektif bir usulünün oluşması için çeşitli yayınlar yapılmaktadır. İsam tarafından tahkik araştırmalarının ortak bir dil ve usul çerçevesinde yapılabilmesi için önemli çalışmalar yürütülmektedir. Bu makalenin ortaya çıkmasına yol açan faktör, bu usulün gerçekleşmesine katkı sağlamaya çabasıdır. Makalede, bir tahkik sırasında uyulması gereken esaslar ele alınmıştır. Ayrıca konular, yazmalardan seçilen örneklerle uygulamalı olarak anlatılmıştır. Bu örnekler, yazarın daha önce yapmış olduğu ve yayınladığı tahkiklerden seçilmiştir. Makale, tahkike başlayacak araştırmacılar için “Tahkik’e Giriş” olarak da değerlendirilebilir. Bu yönüyle tahkik çalışmalarına metodolojik bir katkı sağlamayı amaçlamaktadır. Yazma eseri, bütün haline getiren birçok parça bulunur. Sayfadaki yazılı metinden daha fazlasını kastediyoruz. Bunlar, yazmanın iç unsurları ve dış unsurları olarak ayrılabilir. Bunların tamamı, eserin tahkik edilerek gün yüzüne çıkarılmasında ve metnin yorumlanmasında farklı düzeyde katkıları olan parçalardır: Yazmanın bazı dış unsurları şunlardır: Mürekkebin üretimi ve rengi, hokka, kâğıdın üretimi, sayfaların rakamlanması, sayfanın çerçevelenmesi, sayfa yazı şablonu/mistara, fasiküllerin birleştirilmesi, sayfanın tezhibi, ciltleme, süsleme, yazmanın serlevhası, mahfaza ve cirâb, mushaf kutusu, kitabı koruyan lisan, taş ya da tahta levha, yazmanın tarihi. Yazmanın iç unsurları şunlardır: Yazmanın metni/nas, yazmanın hattı, konusu, orjinalliği, tarihi değeri ve önemi, müellife aidiyeti, edebi özellikleri, nüshalarının sayısı ve nüshalarının farklılıkları, müstensihi, tahrife uğrayıp uğramadığı, yazarın yararlandığı ya da atıfta bulunduğu kaynaklar, kısaltmalar, minhuvât kayıtları, hardü’l-metin, üzerine yazılan şerh ve haşiyeler, temlik kayıtları, mühürler, kelimelerin ya da harflerin yer değiştirmesi, vakıf kayıtları, tashihler ve düzeltmeler, mukabele kayıtları. Yazmanın iç unsurları, tahkikin işiyken, metnin dış unsurları kodikolojinin alanına girmektedir. Tahkik ve kodikoloji, günümüzde ayrı bilimler olarak değerlendirilse de bir birlerinden yararlanabilecekleri noktalar bulunmaktadır. Mesela bir yazma eserin mürekkep tonu ya da ciltlenme şekli, o eserin yazıldığı tarih aralığının belirlenmesine yardımcı olabilir. Yazmanın yararlandığı kaynak eserler, kaybolmuş başka bir yazma eserin adı ya da konusu hakkında bize fikir verebilir. Yazmanın edebi özellikleri, yazarının dil ve edebiyattaki başarısını yansıtabilir. Öyleyse şunu söyleyebiliriz: Yazma üzerine çalışmak, pek çok bilgiyi aynı anda değerlendirmeyi gerektirir. Bu durum bir arkeoloğun bir ok başını özenle incelemesinden farksızdır. Dolayısıyla Tarih’in Arkeoloji ile ilişkisi neyse İslam ilimlerinin de tahkik ile ilişkisi aynıdır. Hem başlı başına yöntemleri olan ayrı iki bilimdirler hem de bir birinden ayrılamaz müşterek iki ilimdirler. Dolayısıyla kodikolojiyi ya da diğer bilimleri yok sayarak yazma bir eseri bilgisayarda yeniden yazmak, onu tahkik etmek demek değildir. Buna göre tahkiki şöyle tanımlayabiliriz: “Tahkîk, İslam medeniyetine ait her hangi bir yazma eseri, ulaşılabilen tüm nüshalarını karşılaştırarak/muḳābele müellifin kaleminden çıkan metne en yakın bir şekilde tek bir metin ortaya koyma ve bu ana metnin dayandığı kaynakları, ayet, hadis ve şiir gibi alıntılarını/iktibas tespit ederek günümüze kazandırma eylemidir.” Tahkik çalışması için seçilecek metinlerden, bilime katkı sağlayacak olanlara öncelik verilmesi gerekir. Tahkike başlamadan önce yazma eserin hangi müellife ait olduğu kesin bir şekilde belirlenmelidir. Elbette sayfanın üzerinde bir kişinin isminin bulunmuş olması, bunun için yeterli değildir. Bir yazmanın tüm nüshaları tespit edilmelidir. Bunlar arasında yazarın bizzat kaleminden çıkan ya da müsvedde olarak hazırladığı metin esas alınmalıdır. Diğer nüshalar ise bununla karşılaştırılmalıdır. Müellif nüshası bulunmadığı durumlarda yeni kriterler aranır. Mesela yazarın en yakın öğrencisinin kaleme aldığı ya da kaleme alınış tarihi en yakın olan nüsha, tarihsiz nüshalardan önceliklidir. Tüm nüshalar karşılaştırıldıktan sonra farklılıklar dipnotta gösterilir. Tahkik, Dirâse ve Nas başlıklı iki bölümden oluşur: Dirase bölümünde şunlar yer alır: Müellifin ismi, soyu, doğum yeri ve tarihi, ilmi hayatı ve öğrencileri, eserleri, eserin müellife ait olduğunun belgelenmesi, eserin bilim tarihindeki yeri, hakkında yapılan çalışmalar, kaynakları, edebi özellikleri, metinde yer alan terimler, nüshaların sayısı ve özellikleri, araştırmada ana metin olarak belirlenen nüshanın özelliği, tahkik boyunca uyulan kurallar ve esaslar, kullanılan nüshaların ilk ve son sayfasının dijital görüntüleri. Dirâse bölümü, çalışmanın güvenilirliğini ortaya koyan kısımdır. Yazmanın tüm dış unsurları burada tanıtılır. Nassın önemi, dirâse kısmı ile teyit edilir. Bundan dolayı dirâsenin son şekli, nassın tam olarak okunup anlaşılmasıyla şekillendirilmelidir. Nas bölümünde, yazarın kaleminden çıkan ilk metne ulaşılmaya çalışılır/stemmatik. Bu kısımda ahlak ve objektiflik prensiplerine uyulur. Metin korunur; ekleme ya da çıkarmalar yapılmaz. Yazmada atıf yapılmış kaynaklar bulunur. Ayetler ve hadisler, kaynaklarıyla yazılır. Şiirler, divanlardan bulunur. Noktalama işaretleri ve paragraf sistemiyle metin okunaklı hale getirilir. Özel isimler, ölüm tarihleri birlikte yazılır. Yazmadaki sayfa numaraları, köşeli parantez içerisinde gösterilir. Ana metne müdahale edilmeden, bazı basit gramer hataları düzeltilir. Çoğu zaman bunun nedeni, erkek ya da bayanlar için kullanılan harflerdir. Çalışmanın sonuna, tahkik boyunca yararlanılan tüm kaynakların yer aldığı bibliyografya eklenir. Bilimsel çalışmalarda Müslümanlara ait yazmaların ve kodikolojinin ilgi uyandırmaya devam edeceğini söyleyebiliriz. Osmanlı dönemine ait pek çok yazmanın halen çalışılmayı beklediğini göz önüne aldığımızda önümüzdeki dönemlerde tahkik çalışmalarıyla yoğun bir şekilde karşılaşabiliriz. Bundan dolayı yazmaların kendisiyle ve tahkikin metoduyla ilgili sipesifik çalışmaların araştırmacılara yol göstereceği anlaşılmaktadır.

From Manuscripts to Codicology: An Introduction to Critical Edition

Muslims are fundamentally interested in the practice of writing especially for scribing the copies of the Qur’ān. Later, the practice of scribing ḥadīths texts and writing diplomatic correspondence increased the demand for developing this practice. It is because the writing is based on a religious reference in Islamic societies; over time, the interest in writing and writing materials has also turned into an art form. Thus, writing and writing materials have been named with the selected words from the Qur’ān. Pencil, book, pages (ṣuḥuf), line, stone tablet (alwāḥ) are some of the examples of those words. The writing constituted a series of professions. Calligraphers and warrāqs (book dealers/booksellers) are some examples in Islamic societies. Until the printing press became widespread, the books were written and reproduced by hand which is called istinsākh. Nowadays, these manuscripts are protected in libraries and digital archives. Codicology examines the external elements of these manuscripts such as ink, binding and paper. In addition, the critical edition method was used to bring out manuscripts to the surface. Critical edition of manuscripts is not only transferring the text to the computer. The critical edition is to compare manuscripts of work to reach the original text of the author. While doing this, the evaluation of the text has been held to reveal the historical value of it. In this article, the place of manuscripts in Islamic culture has been discussed and the basic principles of the critical edition, how to create the editing (dirāsa) and text (naṣṣ) sections of the critical edition are explained with examples. The examples were selected from the previous critical editions conducted by the author. This study aims to give an introduction to a very wide field of codicology and critical edition. This article is intended to provide basic information for researchers interested in codicology and critical edition.Summary: Classical Islamic writing culture has its method. For centuries, Muslims have written manuscripts according to this method. This method has been applied from writing the knowledge on paper to collecting and binding the fascicles.The adventure of creating a manuscript is a long process. A lot of people come around to contribute this process initiating from the writing of the first sentence. Producer of the knowledge: scientists, paper-producer: werrâq, the calligrapher: khaṭṭāṭ, bookseller, bookbinder, expert in the ink, naqqāsh who marbles the papers, sponsors of the project, collection and the librarian are some of the contributors. Today, this adventure continues with the participation of enthusiasts which are: the author who re-writes the manuscript to revive it, the restorer who repairs the damage of the manuscript, the expert who creates the digital copy and institutions which publishes the facsimile.Nowadays manuscripts are accepted as important scientific data and are examined in many ways other than their contents thus new specialities have been occurred. At universities, the institutes which examine manuscripts have been established and academic journals have been published. Moreover, the critical edition of manuscripts is the main subject of some of the M.A. and Ph.D. theses.The studies on critical edition, which initiated earlier in some of the western countries, have made a rapid development and created its method. In Turkey, there are many critical editions of works which are based on various manuscripts from Theology to Literature fields. However, there is no significant mutual method among the studies yet. Also, their understanding of critical edition differentiates. In those studies, it has to be examined that basic parameters such as the selection of convenient copy, access to all copies of manuscript or priority of copies are applied to critical edition process. Most of the time it is observed that the advisor’s way of the critical edition has shadows on studies. However, fundamentally critical edition process needs expert contribution itself. Difference between studies is related to the fact that the critical edition is relatively a new field of study in Turkey. Therefore, specific studies in the field of critical edition and codicology are still needed to be developed. On the other hand, there are various publications to establish an objective methodology of the critical edition. Significant studies are being held by the Center for Islamic Studies (ISAM) to establish a mutual language and method for critical edition studies. The factor that led to the emergence of this article is the effort to contribute to the realization of this method. The article discusses the principles to be followed during a critical edition process. Moreover, topics are explained practically with examples selected from manuscripts. Those examples have been chosen from the author’s previous critical edition works. The article would be considered as an “Introduction to Critical Edition” for the researchers who are new at this field. In this respect, the article aims to make a methodological contribution to the critical edition studies.There are many parts of a manuscript –something more than the written text on the page– which makes it a whole. These parts can be divided into internal and external elements of the manuscript. All of these are parts have different levels of contribution to the examination of the critical edition of the work and the interpretation of the texts.Some external elements of manuscript are: ink production and color, inkwell, production of paper, foliation, rule-borders, and frames, ruling board (misṭara), sewing of quires, gilt and gilding, bookbinding, stamping and tooling, frontispiece, cases and pouches, storage boxes and cabinets, flap, tabula ansata, the history of manuscript.The internal elements of the manuscript are: text of the manuscript, script, subject, authenticity, historical value and importance, proprietor, literary features, number of copies and textual variants, scribes and copyists, whether it has been falsified or not, sources used or referenced by the author, abbreviations, records of marginalia, colophon, glosses and scholia, ownership statements, seals and seal impressions, word transposition or transposition of words/letters, waqf-statements, correction signs and corrections, countermarks.While the internal elements of manuscript are the work of critical edition, the external elements of the text fall within the field of codicology. Although critical edition and codicology are considered as separate sciences, there are points where they can contribute to each other. For instance, the ink tone or binding style of a manuscript may help to determine the writing date range of it. The references used by the manuscript can give us an idea about the name or the subject of another manuscript. The literary characteristics of the manuscript may reflect the author's success in language and literature fields. Thus, we are able to inform that the critical edition process of a manuscript requires the evaluation of substantial information at the same time which is no different from an archaeologist carefully examining an arrowhead. Therefore, whatever is the relation between History and Archeology has; Islamic sciences have the same relationship with critical edition. They are both individual sciences with methods of their own and two inseparable common sciences. Thus, without the contribution of codicology or other sciences, rewriting a manuscript on a computer does not mean making a critical edition of it. According to this information, we can define the critical edition as follows, “Critical Edition is the process of reviving of any manuscript -which belongs to Islamic civilization- with comparison of all available copies to create a single text which is closest to the text of the author and to determine the sources which this main text is based, citations such as verses, hadiths and poetry.”For studies on critical edition, the priority should be given to the texts which will contribute to this science. Before initiating critical edition, the authenticity of the author of the manuscript should be determined precisely. Of course, having a person's name on the page is not enough for determination. All copies of the manuscript must be identified. From those copies, critical edition should be based on the text that the author has personally written or prepared as a draft and other copies should be compared with this. In the absence of the author’s authentic copy, new criteria will apply. For instance, the copy written by the closest student of the author or the copy with the closest writing date takes precedence over the copies with no date. After comparison of all copies, the differences are shown in the citation.Critical Edition consists of two sections entitled as Edition (Editing/Dirāsa) and Text (Naṣṣ):The Edition section includes: the author’s name, lineage, place and date of birth, scientific life of the author and his/her prominent students, works, the authentication document which is proven that the text is belong to the author, the place of the work in the history of science, studies about the work, bibliography, literary characteristic, terms in the text, the amount and characteristics of the copies, the characteristic of the main copy which is determined as the fundamental text for the research, the rules and principles applied during the critical edition, the digital images of the first and last pages of the copies used. The Edition section is the part that demonstrates the reliability of the study. All external elements of writing are being introduced here. The importance of the text is confirmed by this edition process. Thus, the final shape of the edition section must be shaped by reading and understanding the text.In the text section, the main aim is to reach the very first text which has been written originally by the author. In this section, principles of morality and objectivity are followed. The text is preserved; additions or subtractions are not made. Cited sources at the manuscript are being found. Verses and ḥadīths are written with their sources. Poems are found in Dīwāns. Text is made legible with punctuation and pilcrow. Proper names, dates of death are written together. Page numbers in the manuscript are shown in square brackets. Some simple grammatical errors are corrected without interfering with the main text. Mostly the reason for this is the letters used for men or women. At the end of the study, a bibliography with all the resources used during the critical edition process is added. The Islamic codicology and manuscripts appear to receiving interest especially in academic studies. Considering that many manuscripts from the Ottoman Era are still waiting to be revived thus, we may come across profound critical edition works in the near future. Therefore, it is understood that individual studies related to the manuscript itself and the method of the critical edition will guide the researchers.

Keywords:

Tafsīr, Manuscripts, Codicology, Critical Edition/Text Criticism Bookbinding (Taṣfīr and Taj-līd),

PDF

___

Ahfeş el-Evsat, Ebü’l-Hasan Saîd b Mes’ade el-Mücaşii. Meâni’l-Kur’ân. Kahire: Mektebetü’l-Hanci, 1990.
Ahterî, Mustafa b. Şemseddin el-Karahisarî. “Kürrâse”. Ahteri-i kebir. İstanbul: Dârü’t-tıbâati’s-sultaniyye, 1256.
Akgündüz, Ahmet. “Ebüssuud Efendi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 10: 365-371. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
Aktan, Ali. “Osmanlı Vesikalarında Kullanılan Kağıt, Kalem, Mürekkep ve Nâmelerin Teçhizi”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi - Atatürk Üniversitesi İslâmi İlimler Fakültesi Dergisi. 8 (1988): 227-237.
Amin Safaripour. “Persian traditional crafts: Traditional Bookbinding”. Erişim: 06 Ekim 2019, https://www.youtube.com/watch?v=XgQ-x-1hRQ4. t.y.
Ayverdi, İlhan. “İhkak”. Asırlar boyu tarihi seyri içinde misalli büyük Türkçe sözlük = Kubbealtı lugatı. İstanbul: Kubbealtı Neşriyat, 2005.
Ayverdi, İlhan. “Tahkik”. Asırlar boyu tarihi seyri içinde misalli büyük Türkçe sözlük = Kubbealtı lugatı. İstanbul: Kubbealtı Neşriyat, 2005.
Bekiroğlu, Harun. “Ma‘âkıdü’t-tirâf fi evveli sureti’l-Feth mine’l-Keşşâf”. İslâm Araştırmaları Dergisi. 42 (2019): 107-148.
Bekiroğlu, Harun. “Muhammed Hâdimî’nin Enfâl Suresinin 23. Âyetini Tefsiri Hakkında Risalenin Tahkikli Neşri”. Bayburt Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 4 (2016): 97-116.
Bekiroğlu, Harun. “Tefsirde Ta’lik Geleneği Üzerine Bir İnceleme: Yusuf Efendizâde’nin Beyzâvî’nin Taha Suresi’nin İlk Âyetlerine Yaptığı Yorum Üzerine Ta’liki”. Uluslararası Amasya Âlimleri Sempozyumu I (2017): 195-206.
Bergstrasser, Gotthelf. Usulu nakdi’n-nusus ve neşri’l-kütüb. Trc. Muhammed Mehdi Bekri. Kahire: Darü’l-Kütüb ve’l-Vesaiki’l-Kavmiyye, 1969.
Bilgin, Orhan. “Yazma”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 43: 369-373. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
Bilmen, Ömer Nasuhî. Tabaḳātü’l-Müfessirîn. İstanbul: Bilmen Yayınevi, 1974.
Binbin, Ahmed Şevki - Tûbî, Mustafa. “Bedel”. Mustalahâtü’l-kitabi’l-Arabiyyi’l-mahtût (mu’cem kodikoloji). Rabat: el-Hizanetü’l-Haseniyye, 2005.
Binbin, Ahmed Şevki - Tûbî, Mustafa. “Mahtût”. Mustalahâtü’l-kitabi’l-Arabiyyi’l-mahtût (mu’cem kodikoloji). Rabat: el-Hizanetü’l-Haseniyye, 2005.
Binbin, Ahmed Şevki - Tûbî, Mustafa. “Muhakkık”. Mustalahâtü’l-kitabi’l-Arabiyyi’l-mahtût (mu’cem kodikoloji). Rabat: el-Hizanetü’l-Haseniyye, 2005.
Buhârî. Câmiü's-sahîh. Bulak: el-Matbaatü'l-Kübra'l-Emiriyye, 1895.
Câhiz, Ebû Osman Amr b Bahr b Mahbub el-Kinani el-Leysi. Resâilü’l-Câhiz. Thk. Abdüsselam Muhammed Harun. Kahire: Mektebetü’l-Hanci, 1964.
Câsim, Leys Suûd. “İbn Abdülber en-Nemerî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 19: 269-272. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
Cerrahoğlu, İsmail. “Ebu’s-Suûd ve Tefsiri”. Diyanet İlmi Dergi 13/4 (1974): 195-203.
Cum’a, İbrâhim. Kıssatü’l-kitâbeti’l-Arabiyye. Kahire: Dârü’l-Maârif, 1947.
Curcânî, Seyyid Şerîf. et-Ta‘rîfât. Beyrut: Mektebetu Lubnân, 1985.
Dâğıstânî, Seyyid Bessâm. “el-Muâlecetü’l-kîmyâiyye lievrâki’l-mahtûtât”. Sınâatü’l-mahtûti’l-Arabiyyi’lİslami mine’t-termîm ile’t-teclîd. 455-462. Dübey: Merkezu Cum’a el-Mâcid li’s-Sekâfe ve’t-Türâs, 2001.
Derman, M. Uğur. “Hat”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 16: 427-437. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
Derman, M. Uğur. “Hattat”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 16: 493-499. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
Derman, M. Uğur. “Kalem”. İslâm Düşüncesi I/3 (1967): 161-176.
Derman, M. Uğur. “Nesih”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 33: 1-3. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
Diyab, Abdülmecid. Tahkikü’t-türasi’l-Arabi: menhecüh ve tatavvurüh. Kahire: Darü’l-Mearif, 1983.
Donuk, Suat. “Fazla Sayıda Yazma Nüshası Bulunan Hacimli Bir Eserin Nüsha Ailesinin ve Tenkitli Metninin Kurulması Hakkında Değerlendirmeler: Künhü’l-Ahbâr Örneği”. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi 10/21 (2018): 115-146.
Ebü’l-Beḳā el-Kefevî, Eyyub b. Musa el-Hüseynî. el-Külliyyat: mu’cem fi’l-mustalahat ve’l-furuk el-lugaviyye. Thk. Adnan Derviş - ve Muhammed el-Mısri. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1419/1998.
Edirnevî, Ahmed b. Muhamed. Tabaḳātü’l-Müfessirîn. Thk. Süleyman b. Sâlih el-Hazzî. Medine: Mektebetü’l-Ulûm ve’l-Hikem, 1997.
el-Fihrisü’ş-şâmil li’t-türasi’l-Arabiyyi’l-İslâmiyyi’l-mahtût: ulumü’l-Kur’an: mahtutatü’t-tefsir ve ulumuhu. Amman: Mecmaü’l-Meleki li-Buhusi’l-Hadarati’l-İslâmiyye [Müessesetu Al-i’l-Beyt], 1989.
Erünsal, İsmail E. Orta Çağ İslam dünyasında kitap ve kütüphane. Ed. Filiz Dığıroğlu - Zeynep Berktaş. İstanbul: Timaş Yayınları, 2018.
Erünsal, İsmail E. “Sahaf”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 35: 504-510. İstanbul: TDV Yayınları, 2008.
Flavio Marzo - Rolf Killius. “Making an Islamic Style End Band”. Erişim: 06 Ekim 2019, https://www.youtube.com/watch?v=lexTMmSXpZg. t.y.
Flavio Marzo - Rolf Killius. “Sewing the Bookblock”. Erişim: 06 Ekim 2019, https://www.youtube.com/watch?v=2dAR1sANHmE. t.y.
Gacek, Adam. el-Merci’ fî ilmil-mahtutati’l-Arabiyye. Kahire: Ma’hedü’l-Mahtutati’l-Arabiyye (Institute of Arabic Manuscripts), 2016.
Gacek, Adam. Teḳālîdü’l-mahtûti’l-Arabi: mu’cemu mustalahat ve bibliyucrâfiyye: mu’cemü’l-mustalahât. Trc. Murad Tedgut. Kahire: Ma’hedü’l-Mahtutati’l-Arabiyye (Institute of Islamic Manuscripts), elMunazzamatü’l-Arabiyye li’t-Terbiye ve’s-Sekâfe ve’l-Ulûm [ALECSO], 2010.
Halîl b. Ahmed. Kitâbu’l-‘Ayn. Thk. ‘Abdulhamîd Hindâvî. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 2003.
Halvecî, Abdüssettar. el-Mahtûtât ve’t-türâsü’l-Arabi. Kahire: ed-Dârü’l-Mısriyyetü’l-Lübnâniyye, 2002.
Halvecî, Abdüssettar. el-Mahtûtü’l-Arabi: el-kitabü’l-haiz ala Caizeti’l-Melik Faysal el-Alemiyye li’d-dirasati’l-İslamiyye am 1198 m. Cidde: Mektebetu Misbah, 1989.
Harun, Abdüsselam Muhammed. Tahkikü’n-nusus ve neşruha. Kahire: Mektebetü’l-Hanci, 1998.
İbn Abdülber en-Nemerî, Ebû Ömer Cemaleddin Yusuf b. Abdullah b. Muhammed Kurtubî. Câmiu beyâni’lilm ve fazlihi [ve ma yenbagi fî rivayetihi ve hamlihi]. Thk. Ebü’l-Eşbâl ez-Züheyrî. Demmâm: Dâru İbni’l-Cevzi, 1994.
İbn Abdülber en-Nemerî, Ebû Ömer Cemaleddin Yusuf b. Abdullah b. Muhammed Kurtubi. el-İstiab fî ma’rifeti’l-ashab. Thk. Âdil Mürşid. Amman: Dârü’l-A’lâm, 2002.
İbn ‘Âşûr, Tâhir. et-Tahrîr ve’t-tenvîr. Tunis: ed-Dâru’’t-Tunisiyye, 1984.
İbn Fâris, Ebû’l-Huseyn Ahmed. “Htt”. Mu‘cemu Meḳāyisi’l-Luga. Thk. ‘Abdusselâm Muhammed Hârûn. Kahire: Dâru’l-Fikr, t.y.
İbn Hibban, Ebû Hâtim Muhammed. Kitâbu’s-Sikât. Thk. Hâfız Azîz el-Kâdirî en-Nakşibendî. Haydarâbâd: Dâiretü’l-Maârifi’l-Osmaniyye, 1973.
İbnü’l-İmad, Ebü’l-Felah Abdülhay b. Ahmed b. Muhammed. Şezerâtü’z-zeheb fî ahbâri men zeheb. Thk. Muhammed Arnavut. Beyrut: Dâru ibn Kesîr, 1993.
İlhan, Avni. “el-İmâme ve’s-siyâse”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 22: 200-201. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
İnani, Reşid, ed. Dirasetü’l-mahtutati’l-İslâmiyye beyne’l-i’tibarati’l-madde ve’l-beşer. London: Müessesetü’l-Furkan li’t-Türasi’l-İslâmî (al-Furqan Islamic Heritage Foundation), 1997.
İsmail Paşa, Babanzade Bağdatlı. Hediyyetü’l-Arifîn esmai’l-müellifin ve asarü’l-musannafin. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, t.y.
Katib Çelebi, Hacı Halife Mustafa b. Abdullah. Keşfü’z-zunûn an esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn. Beyrut: Dâru’tturâsi’l-arabî, 1971.
Lemaire, Jacques. Medhal ila ilmi’l-mahtûtât = Introduction a la codicologie. Trc. Mustafa Tûbî. Merakeş: et-Tıbaatü’l-Varakati’l-Vataniyye, 2006.
Maas, Paul - Bordalejo, Barbara - Witkam, Jan Just. Stemmatik: tenkitli metin neşrinde soy-ağacı yaklaşımı. Trc. Murteza Bedir. İstanbul: Küre Yayınları, 2011.
Ma’ruf, Beşşar Avvad. Zabtü’n-nas ve’t-ta’lik aleyh. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1982.
Mirza Ali Ekber Han Dihhudâ. Lugâtname. Thk. Muhammed Muin - ve Seyyid Ca’fer-i Şehidi. Tahran: Danişgah-ı Tahran, 1337.
Mukātil b. Suleymân. Tefsîru Mukātil b. Suleymân. Thk. ‘Abdullâh Mahmûd Şehhâte. Beyrut: Mu’essesetu’t-Târîhi’l-‘Arabî, 2002.
Müneccid, Selâhaddin. Kavaidu tahkiki’l-mahtutat. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-Cedid, 1987.
National Conservation Service. “www.thebookhut.co.uk”. Erişim:06 Ekim 2019, https://www.thebookhut.co.uk/islamic-bindings-instructions/. t.y.
Nedim, Ebü’l-Ferec Muhammed b. İshak. el-Fihrist. London: Müessesetü’l-Furkan li’t-Türasi’l-İslâmî (alFurqan Islamic Heritage Foundation), 2009.
Nüveyhid, Âdil. Mu’cemü’l-Müfessirîn min Sadri’l-İslâm ve hatta’l-Asri’l-Hâdir. Beyrut: Müessesetü Nüveyhid, 1988.
Okur, Kaşif Hamdi. Osmanlılarda fıkıh usulü çalışmaları: Hadimi örneği. İstanbul: Mizan Yayınevi, t.y.
Okuyucu, Cihan. “‘Tenkitli Metin’ Çalışması ile İlgili Fikirlerim”. İslâmî İlimlerde Metodoloji: Usûl Mes’elesi (Sempozyum). 2009. 442-445.
Özen, Şükrü. “‘Metin Tenkidi’ Üzerine Bazı Tespitler ve Öneriler”. İslâmî İlimlerde Metodoloji: Usûl Mes’elesi (Sempozyum). 2009. 446-470.
Polat, Ziya. “Klasik İslam Tarihçilerinin Kalem Anlatısı”. Mukaddime: Mardin Artuklu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 8/1 (2017): 99-115.
Râzî, Fahreddîn. Mefâtîhu’l-gayb. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1981.
Rukancı, Fatih. “Kültürel Mirasın Gelecek Kuşaklara Aktarılması ve Tanıtımında Yazma Eser Kütüphaneciliği”. Erdem: İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi. 74 (2018): 99-116.
Sa’d, Fehmi - Meczub, Talal. Tahkiku’l-mahtutat beyne’n-nazariyye ve’t-tatbik. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1993.
Saîd, Hayrullah. Mevsûatü’l-varrâka ve’l-varrâkîn fi’l-hadâreti’l-Arabiyyeti’l-İslamiyye. London: Müessesetü’l-İntişari’l-Arabi (Arab Diffusion Company), 2011.
Saifullah, M. - Adi, Ghali - David, Abdullah. “Radyokarbon (Carbon-14) Tarihleme Yöntemi ve Kur’ân Yazmaları”. Bilimname. Trc. Mehmet Dağ 5/13 (Şubat 2007): 175-192.
Samerrai, Kasım es-. The critical editions of manuscripts: past, present and future. London: Müessesetü’lFurkan li’t-Türasi’l-İslâmî (al-Furqan Islamic Heritage Foundation), 2013.
Seyyid, Eymen Fuad. el-Kitâbü’l-Arabi’l-mahtût ve ilmi’l-mahtûtât. Kahire: ed-Dârü’l-Mısriyyetü’lLübnâniyye, 1997.
Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celaleddin Abdurrahman b. Ebî Bekr. el-İtḳān fî ’ulûmi’l-Kur’ân. Kahire: Dârü’l-Hadîs, 2004.
Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celaleddin Abdurrahman b. Ebî Bekr. Hem’ü’l-hevami fî şerhi Cem’i’l-cevami. Thk. Ahmed Şemsuddin. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1998.
Şeşen, Ramazan. “Tatavvur hurûdu’l-metn fi’l-mahtûtâti’l-İslâmiyye”. el-Va’yü’l-İslami: İlmü’-mahtutati’larabi: buhus ve dirasat. Trc. Taha Mustafa Emin. 79 (2014).
Şimşek, Halil İbrahim. Osmanlı’da Müderris Bir Sufi Muhammed Hadimi: Hayatı, Eserleri ve Tasavvufi Görüşleri. Hikmetevi Yayınları, 2016.
Şimşek, Murat - Samar, Mahmut. “Elyazması Eserlere Dibâce ve Tahkikte Süreli Yayıncılık: Mecelletü Ma’hedi’l-Mahtûtâti’l-Arabiyye”. Tahkik İslami İlimler Araştırma ve Neşir Dergisi I/2 (2018): 121-186.
Tanahi, Mahmûd Muhammed. Medhal ilâ tarihi neşri’t-türâsi’l-Arabi maa muhadare ani’t-tashif ve’t-tahrif. Kahire: Mektebetü’l-Hanci, 1984.
Tirmizî. el-Câmiü'l-kebîr.
Tûbî, Mustafa et-. Min ecli dirâse hafriyye li’l-mahtûti’l-arabiyye: Muhâvelât tatbîkıyye fî ’ilmi’l-mahtûtât. Kahire, t.y.
Urve, Ahmed. Meâyîru hıfz ve termîmi’l-mahtûtâti’l-arabiyye. Master, Câmiatü Kusantîne 2 Abdulhamîd Mehrî, 2016.
Yılmaz, Okan Kadir. İSAM tahkikli neşir kılavuzu. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Araştırmaları Merkezi (İSAM), 2018.
Yusuf, Mustafa Mustafa es-Seyyid. Sıyanetü’l-mahtutat ilmen ve amelen. Kahire: Âlemü’l-Kütüb, 2002.
Zemahşerî. “Krs”. Esâsu’l-Belâga. Thk. Muhammed Bâsil ‘Uyûnu’s-Sûd. 2: 129. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l- ‘İlmiyye, 1997.
Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Cârullah Mahmûd b Ömer b Muhammed. el-Keşşâf an hakaiki gavamizi’t-tenzil ve uyuni’l-ekavil fî vucühi’t-te’vîl. Thk. Adil Ahmed Abdülmevcud - Ali Muhammed Muavvaz - ve Fethi Abdurrahman Ahmed Hicazi. Riyad: Mektebetü’l-Ubeykan, 1418/1998.