TAŞKÖPRÜLÜZÂDE AHMED EFENDİ’NİN NEFSÜ’L-EMR ANLAYIŞI

Bu çalışmada Osmanlı düşünce tarihinin en önemli simalarından Taşköprülüzâde Ahmed Efendi’nin (ö. 968/1561) ‘nefsü’l-emr’ anlayışı incelenmiştir. Giriş kısmında kavramın anlamına ve kavram çerçevesindeki tartışmaların tarihçesine yönelik bilgiler verilmiştir. İnceleme bölümünde, konumuzla doğrudan ilişkisi olan hâricî varlık, zihnî varlık ve bunların nefsü’l-emr ile nasıl bir ilişki içinde olduğunu izah edilmiş ve Taşköprülüzâde’nin ulaştığı sonuçlar ortaya konmuştur. Taşköprülüzâde’nin mesele hakkındaki esas incelemesi Risâletü’ş-Şühûdi’l-Aynî fî Mebâhisi’lVücûdi’z-Zihnî adlı müstakil eserinde yer almaktadır. Diğer taraftan Hâşiye alâ Hâşiyeti’s-Seyyidi’ş-Şerîf alâ Şerhi’t-Tecrîd içerisinde inceleme konumuz ile ilgili önemli veriler yer alır. Makale üç temel sonuca ulaşmıştır: (1) Taşköprülüzâde’nin nefsü’l-emr hakkındaki görüşleri kendisindeki önceki tartışmaların izlerini taşımakla birlikte özgün katkılar içermektedir. (2) Taşköprülüzâde’ye göre, (a) Nefsü’l-emr, görülen ile gerçeklik arasındaki mutabakatı ifade eden varsayımlardan uzak varlık ve bilgi alanıdır. (b) Nefsü’l-emr terkibindeki ‘emr’ mâhiyetlerdir. ‘Nefs’ ise mâhiyetlerin durum ve gerekleridir. (c) Hâriç, zihin ve nefsü’l-emr şeylere mutabakatı ve kapsamı açısından farklıdır. Hâriç, bir şeyin zihin dışındaki varlığını ifade eder. Zihin hâriçte olandan soyutlama yaparak ve kendindeki sûretlere dayanarak bilgi üretir. Zihnin farazî boyutu, onun verdiği hükümlerin dıştaki şeye mutabık olamamasına yol açtığı gibi, onu dıştan daha genel yapar. Nefsü’l-emr ise dıştaki şeyin mahiyetinin tam olarak karşılık bulduğu doğru hükümler alanıdır. Bu sebeple dışı içerir ve zihinden dar kapsamlıdır. (d) Nefsü’l-emr faal akılda yer alır, fakat faal akılda bulunan mahiyetlerin hepsi değil bir kısmıdır. Bu mâhiyetler, şeylere mutabık hükümler olarak zihinde de bulunur. (3) İslâm düşüncesinde nefsü’l-emr tartışmalarının çerçevesini çizebilmek için henüz erkendir ve mesele yoğun akademik ilgiye muhtaçtır.

Ṭāshkoprīzāda Aḥmad Afandī’s View of Nafs al-Amr

In this study, ‘nafs al-amr’ view of ṬāshkoprīzādaAḥmadAfandi (ö.968/1561), one of the most important figures in the history of Ottoman thought, was examined. In the introduction part, the informations about the meaning of the concept and the history of the discussions within the framework of the concept was given. In the analysis section, the external existence, the mental existence, and how they are related to the nafs al-amr were explained; and the results of Ṭāshkoprīzāda were revealed. Ṭāshkoprīzāda’s main study on the issue is in his independent work called Risālat al-Shuhūd alʿAynī fī Mabāḥith al-Wujūd al-Ẕihnī. On the other hand, in ḤāshiyaalâḤāshiyat al-Sayyid al-Sharīf alâSharḥ al-Tajrīd, there are important data about our subject of study. Nafs al amr is used in the sense of 'something itself'. While the word “Amr” means something, “nafs” means the essence of this thing. In this sense, it is possible to say the existence of something in itself for nafs al amr. The existence of a thing in itself, its realization and its being in itself and not based on the assumption of any hypothetical. At the root of the problem is the human effort to explain the existing reality. Man needs representations, concepts and models to explain the existing reality. When examining the relationship between the human mind and reality, three elements should be taken into account. These are the outer world, the mind, and the realm of truth. The field of truth can be called nafs al amr. The ontological aspect of Nafs al amr is to be taken in the sense of the place where existence is based. Its epistemological aspect is that it can reach certain meanings that are or are not in the outside world through abstraction and fiction. The article reached three main conclusions: (1) Ṭāshkoprīzāda’s views on nafs al-amr carry the traces of previous debates, but contain original contributions. (2) According to Ṭāshkoprīzāda, (a) Nafs alamr is a field of existence and knowledge that is free from assumptions expressing the agreement between phenomenon and reality. (b) ‘Al-amr’ in the composition of nafs al-amr are the quiddities; “nafs” is the state and concomitants of quiddities. (c) External, mind and nafs al-amr are different to things in terms of agreement and scope. External refers to the existence of something outside the mind. The mind produces knowledge by abstracting from the external and relying on its own forms. The hypothetical dimension of the mind makes it more general from the external, just as its judgments cannot agree with what is external. Nafs al-amr, on the other hand, is the field of correct judgments in which the quiddity of the external thing fully corresponds. For this reason, it includes the external and is narrow-scoped from the mind. (d) Nafs al-amr takes place in the active intellect, but it is some, not all, of the quiddities in the active intellect. These quiddities are also found in the mind as provisions that agree with things. (3) It is still early to draw the framework of the nafs al-amr discussions in Islamic thought, and this topic needs intense academic attention.

PDF

___

Akgüç, Ahmet, İsmail Gelenbevi’de Varlık Düşüncesi, Doktora Tezi, Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2006.
Alper, Ömer Mahir, “Akledileni Akletmek: İslâm Mantık Geleneğinde ‘İkinci Akledilirler’in Yorumu ve Osmanlı’da Alımlanması Üzerine Bir İnceleme”, Nazariyat: İslâm Felsefe ve Bilim Tarihi Araştırmaları Dergisi, 1:2 (2015), s. 35-68.
Alper, Ömer Mahir, Varlık ve İnsan: Kemalpaşazâde Bağlamında Bir Tasavvurun Yeniden İnşası, İstanbul: Klasik Yayınları, 2016.
Aydın, Mehmet, “Zihnî Varlığın Aslî Varlık Oluşu: İbn Kemal Paşa ve Taşköprülüzade Arasında Bir Tartışma”, Osmanlı Düşüncesi: Kaynakları ve Tartışma Konuları, ed. Fuat Aydın v.dğr., İstanbul: Mahya Yayınları, 2019, s. 101-109.
Cürcanî, Risâle fî tahkîki nefsi’l-emr ve’l-fark beynehû ve beyne’l-hâricve’z-zihn, nşr. ve çev. İhsan Fazlıoğlu, Derin Yapı: İslam-Türk Felsefe-Bilim Tarihinin Kavram Çerçevesi içinde, İstanbul: Papersense Yayınları, 2016, s. 204-209.
Derin, Necmi, Kemalpaşazâde ve Taşköprülüzâde Risâleleri Bağlamında İslam Düşüncesinde Zihnî Varlık Problemi, Ankara: İlahiyat Yayınları, 2016.
Derin, Necmi, “Önermedeki Zât - Unvân (Vasıf) Ayrımının Bilgi Açısından Önemi”, İslâm Araştırmaları Dergisi, 29 (2013), s. 99-114.
Derin, Necmi, “Taşköprülüzâde’ye Göre Doğruluk Kriteri”, İstanbul Medeniyet Üniversitesi Uluslararası Taşköprülüzâde Sempozyumu, https://www.youtube.com/watch?v=opnWvTOJjbE (Erişim: 15.07.2021).
Duran, Recep, “Nefsu’l-Emr Risâleleri”,Ankara Üniversitesi DTCF Araştırma Dergisi, 14 (2002), s. 97-106.
Ergin, Hacer, “Celâleddin Devvânî’nin Nefsü’l-Emr Anlayışı”,Osmanlı Düşüncesi: Kaynakları ve Tartışma Konuları, ed. Fuat Aydın v.dğr., İstanbul: Mahya Yayıncılık, 2019, s. 87-99.
Fazlıoğlu, İhsan, “Seyyid Şerif’in Nefsü’l-emr Nazariyesi ve Matematik Bilimlere Uygulanması: Şerhu’l-Mevâkıf Örneği”,İslâm Düşüncesinde Süreklilik ve Değişim: Seyyid Şerif Cürcânî Örneği, ed. M. Cüneyt Kaya, İstanbul: Klasik Yayınları, 2015, s. 163-195.
Fazlıoğlu, İhsan, Derin Yapı: İslâm-Türk Felsefe-Bilim Tarihinin Kavram Çerçevesi, İstanbul: Papersense Yayınları, 2016.
Kalın, İbrahim, Varlık ve İdrak: Molla Sadrâ’nın Bilgi Tasavvuru, çev. Nurullah Koltaş, İstanbul: Klasik Yayınları, 2017.
Kaş, Murat, “Mustafa Şevket Efendi’nin Risalesi Işığında Zihin, Hâric ve Nefsü’l-Emr Kavramlarının Analizi”,İslam Medeniyeti Araştırmaları Dergisi, 1:1 (2014), s. 58-87.
Kaş, Murat, “Apprehension and Existence, Appearancea nd Reality: The Reception of Nafs alamr Debates after the 13th Century”, Ilahiyat Studies, 12:1 (2021), s. 7-39.
Kâtibî, Necmeddin, Hikmetü’l-Ayn,nşr. ve çev. Salih Aydın, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2016.
Pirinç, Ahmet, “İslam Düşüncesinde Zihni Varlık (Vücud-i Zihni) Anlayışının Bilgi Felsefesi Bağlamında Değerlendirilmesi”, Amasya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2 (2014), s. 131-162
Şirinov, Agil, Nasîruddin Tûsî’de Varlık ve Ulûhiyet, İstanbul: İSAM Yayınları, 2012.
Taşköprülüzâde, Hâşiye alâ Hâşiyeti’s-Seyyidi’ş-Şerîf alâ Şerhi’t-Tecrîd, Süleymaniye YEK, Ragıp Paşa, nr. 732.
Taşköprülüzâde, Risâletü’ş-Şuhûdi’l-Aynî fî Mebâhisi’l-Vücûdi’z-Zihnî, nşr. M. Zâhid Kâmil Cûl, Köln: Menşûrâtü’l-Cemel, 2009.
Taşköprülüzâde, “Zihinsel Varlığa Dair Tartışmalarda Özün ve Hakikatin Tespiti”, Osmanlı Felsefesi: Seçme Metinler içinde, haz. ve çev. Ömer Mahir Alper, İstanbul: Klasik Yayınları, 2015, s. 242-301.
Tûsî, Nasîrüddin, Risâletü İsbâti’l-Akli’l-Mücerred-i Hâce Nasîrüddîn-i Tûsî, nşr. Tayyibe Ârifniyâ, Tahran: Merkez-i Pijuhişî-i Mîrâs-i Mektûb, 1393hş./2014.
Tülüce, Hüseyin Adem, Taşköprülüzâde’nin Varlık ve Bilgi Anlayışı, Doktora Tezi, Adana: Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2020.