HANEFÎ-MÂTÜRÎDÎ ÂLİM ŞEMSEDDİN ES-SEMERKANDÎ’DE SÜREKLİ YARATMA ELEŞTİRİSİ

Şemsüddin es-Semerkandî mantık, matematik, astronomi, mübâhase, felsefe ve kelam alanlarında yazdığı eserler ile kendisini aklî ve naklî ilimlerde kanıtlamış önemli bir Türk-İslam âlimidir. Karakteristik problemlerde benimsediği görüşleriyle Hanefî-Mâturîdî kimliğini ön plana çıkaran Semerkandî, Hanefî-Mâturîdî gelenek içerisinde felsefî kelâm yöntemini benimseyen ilk âlim olarak temâyüz etmektedir. Cevher-araz hakkındaki tanım ve yorum farklılıkları, kelam ekollerinin gerek kendi içlerindeki gerekse de filozoflarla aralarındaki ihtilafın temel dinamiğini oluşturmuştur. Hudûs delili de âlemin kıdemini iddia eden filozoflara karşı âlemin hudûsünü ispat etmeye çalışan cevher-araz merkezli önemli bir kozmolojik argümandır. Eş’arîler, birinci zaman diliminde var olan arazın ikinci zaman diliminde de aynı şekilde var olması anlamında arazların bekasını imkânsız görmüşlerdir. Bu yüzden onlara göre arazlar her an yeniden yaratılmak suretiyle iade edilmektedir. Cevher-araz zorunlu birlikteliğinin bir gereği olarak arazların her an yenilenmesi nedeniyle cevherler de her an yenilenmektedir. Ayrıca “arazların bekası”, bir araz olan bekanın başka bir arazla kaim olmasını ifade ettiği için arazın arazla kaim olamayacağı ilkesine de aykırı görülmüştür. Bu durumda âlem yaratıldıktan sonra yaratıcının ya da etkisinin ortadan kalktığı varsayıldığında âlemin kendi kendine devam edebilme ihtimali ortaya çıkmaktadır. Bu ihtimali yok etmek amacıyla cevherlerin arazlar, arazların da teceddüd-i emsâl ile baki olduğu iddia edilerek âlemi oluşturan cevher ve arazların, hem yaratılış hem de devamlılık halinde bir yaratıcıya ihtiyaç duyduğu ileri sürülmüştür. Semerkandî’ye göre arazların bir cevherde nihayete ermesi gerekse de arazın arazla kaim olması önünde hiçbir engel yoktur. Bu yüzden o, ileri sürdüğü sağduyusal delili aracılığıyla “Arazlar, cismin nitelenemeyeceği her arazla nitelenebilir.” genel kuralını vaz etmektedir. Ayrıca o, arazların bekası problemini de analiz ederek Eş’arîler ile filozoflar arasındaki anlaşmazlığı lafzî ihtilafa indirgemektedir. Nitekim “Arazların bekası muhaldir.” önermesiyle arazları ibkâ edecek bir illet bulunmadan baki olamayacakları kastediliyorsa bu, nedensellik ilkesi gereği doğrudur. Bu önermeyle ilk zaman diliminde var olan arazın ikinci zaman diliminde var olmasının mümkün olmadığı kastediliyorlarsa buna dair yeterli aklî ve naklî delil bulunmamaktadır. Mümkün varlığın bir müessire ihtiyaç nedeni hakkında ihtilaf edilmiştir. Kelamcıların birçoğu, ihtiyaç nedenini hudûs olarak değerlendirmişlerdir. Filozoflar ve muhakkik kelamcılar ise söz konusu ihtiyaç nedenini imkân olarak tayin etmişlerdir. Semerkandî etken nedeni, imkân olarak değerlendirmek suretiyle mümkün varlığın devamlılık halinde de bir müessire ihtiyaç duyduğunu kanıtladığı gibi; ereksel nedeni hudûs olarak tayin etmek suretiyle de bir müessirden etkilenen her eserin hâdis olduğu sonucunu çıkarmaktadır. Semerkandî, bu sentezle Tanrı-evren ilişkisinde sürekli yaratmaya alternatif daha makul bir çözüm üretmeye çalışmaktadır.

Continuous Creation Criticism in Hanafi -Maturidite Scholar Shams al-dīn alSamarqandi

Shams al-dīn al-Samarqandī is an important Turkish-Islamic scholar who has proven himself in aqlī and naqlī with his works in the fields of logic, mathematics, astronomy, debate, philosophy and theology. Emphasizing the Hanafī-Maturidite identity with his views on characteristic problems, Samarkandi stands out as the first scholar to adopt the method of philosophical theology within the Hanafī-Maturidite tradition. Differences in definition and interpretation about substance-accident have formed the main dynamics of the conflict between the each other schools of kalam and between them and the philosophers. The hudûs argument is an important cosmological argument based on substance-accident, which tries to prove that the universe was created against the philosophers who claim the eternity of the world. The Ash'aris considered the continuity of the accidents impossible in the sense that the accident that existed in the first time period also existed in the second time period in the same way. Therefore, according to them, accidents are returned by being re-created at every moment. Due to the necessity of the compulsory association of substance and accident, substances are renewed at any time because of the renewal of the substance at any time. In addition, since the "continuity of accident" expresses continuity as a accident with another accident, it was seen as contrary to the principle that an accident cannot persist with an accident. In this case, when it is assumed that the creator or his influence disappeared after the creation of the universe, the possibility of the universe to continue on its own arises. In order to eliminate this possibility, it has been claimed that the substances and accidents that make up the universe need a creator, both in creation and in continuity, by claiming that substances remain with accidents and accidents remain with tajaddüd-i amthal. According to Samarqandī, there is no obstacle for the existence of accident with accident, even if the accident is to end up in a substance. Thus, through his common-sense argument, he states, “accidents can be characterized by any accident for which the object cannot be characterized.” lays down the general rule. In addition, he analyzes the problem of the survival of the accidents and reduces the disagreement between the Ash'arites and the philosophers to a literal one. As a matter of fact, if the proposition "The continuity of the accidents is impossible" means that they cannot be continuous without a reason to make them permanent, this is true in accordance with the causality principle. If it is meant by the aforementioned proposition that it is not possible for the accident that existed in the first time period to exist in the second time period, there is not sufficient aklī and naklī evidence regarding this. There has been disagreement about the reason why a possible existence needs a factor. Many theologians considered the reason for need as hudûs. Philosophers and analyst theologians, on the other hand, have determined the reason for the need in question as an possibility. As Samarqandī proved that by evaluating the active cause as probability, possible existence also needs an influencer in case of continuity; By evaluating the final cause as hudûs, he deduces that every work affected by a factor is a hadith. With this synthesis, Samarqandī is trying to produce a more reasonable alternative to continuous creation in the God-universe relationship.

PDF

___

Abdullatîf el-Harpûtî. Tenkîhu’l-Kelâm fî Akâidi Ehli’l-İslâm. yay. haz. Fikret Karaman. İstanbul: Çelik Yayınevi, 2016.
Aristoteles. Metafizik. çev. Yasin Gurur Sev. İstanbul: Pinhan Yayıncılık, 2019.
Arslan, Ahmet. İlkçağ Felsefe Tarihi. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2017.
Bağdâdî, Ebu Mansur Abdulkahir b. Tahir et-Temimî. Kitâbü Usûli’d-Dîn. İstanbul: Matbaatü’d-Devlet, 1928.
Bâkillânî, Kadı Ebu Bekr Muhammed b. Tayyip. Kitâbü Temhîdi’l-Evâil ve Telhîsi’d-Delâil. Beyrut: Müessesetü’l-Kütübi’s-Sekâfiyye, 1987.
Bulğen, Mehmet. Kelam Atomculuğu ve Modern Kozmoloji. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2015.
Cürcânî, Ali b. Muhammed es-Seyyid eş-Şerif. Şerhu’l-Mevakıf fî İlmi’l-Kelâm. çev. Ömer Türker. İstanbul: TYEKB, 2015.
Cüveynî, Abdullah b. Yusuf İmamü’l-Harameyn. eş-Şâmil fi Usuli’d-Dîn. Beyrut: Dâru’lKütübi’l-İlmiyye, 1999.
Emrullah Yüksel. Sistematik Kelam. İstanbul: İz Yayıncılık, 2014.
Eş’arî, Ebu’l-Hasan Ali b. İsmail. Makâlâtü’l-İslâmiyyin ve’h-Tilâfü’l-Musallîn. Beyrut: elMektebetü’l-Asriyye, 2009.
Evkuran, Mehmet. “Bir Ahlâk Sorunu Olarak Nedensellik-Özgürlük İlişkisi-Eşarî Kelâmında Atom, Kesb ve Sürekli Yaratma Kavramları Üzerine-. V. Uluslararası Şeyh Şa'ban-ı Velî Sempozyumu. ed. Mustafa Aykaç vd. Kastamonu: Kastamonu Üniversitesi Yayınları, 2018.
Gazzâlî, Ebû Hâmid. Tehâfütü’l-Felâsife. nşr. ve trc. Mahmut Kaya-Hüseyin Sarıoğlu. İstanbul Klasik Yayınları, 2005.
Günaltay, M. Şemseddin. Kelam Atomculuğu ve Kaynağı Sorunu. haz. İrfan Bayın. Ankara: Fecr Yayınları, 2008.
İbn Gaylân, Efdaluddîn Ömer b. Ali. Hudûsü’l-Âlem. Tahran Müessese-i Mütalaâti İslâmî, 1377.
Kadızâde Rûmî. Şerhu Eşkâli’t-Te’sîs. Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya Koleksiyonu, Demirbaş Numara: 2712.
Karadaş, Cafer. Kelam Düşüncesinde Evren ve İnsan. Bursa: Emin Yayınları, 2011.
Karadaş, Cağfer. İslam Düşünceside Değişim ve Süreklilik -Teceddüd-i Emsâl, Halk-ı Cedîd, İstimrâr, Hudûs-i Dâim-. Usûl: İslam Araştırmaları. 2007, sayı: 8, s. 7-22.
Kâtip Çelebî. Süllemü’l-Vusûl ilâ Tabakâti’l-Fuhûl. haz. Selahaddin Uygur. İstanbul: Merkezü’lEbhâs li’t-Tarîh ve’l-Fünûn ve’s-Sekâfe el-İslâmiyye, 2010.
Macdonald, D. B.. Klasik Dönem Kelâmında Atomcu Zaman ve Sürekli Yeniden Yaratma. çeviren Mehmet Bulğen. Kelam Araştırmaları Dergisi [Kader]. 2016, cilt: XIV, sayı: 1, s. 279-297.
Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed. Kitâbü’t-Tevhîd. thk. Bekir Topaloğlu-Muhammed Aruçi. Ankara: İSAM Yayınları, 2017.
Nûreddin Sâbûnî. el-Bidâye fi Usuki’d-Din. trc. Bekir Topaloğlu. İstanbul: İFAV, 2015.
Ramazan Efendi. Şerhun li Ramazan Efendi alâ Şerhi’l-Akâid. İstanbul: Salah Bilici Kitabevi, trs.
Râzî, Fahreddin. el-Metâlibü’l-Âliyye fi’l-İlmi’l-İlâhî. Beyrut: Daru’l-Kitab el-Arabi, 1987.
Râzî, Fahreddin. Kitâbü’l-Mebâhis el-Meşrikiyye fî İlmi’l-İlâhiyyât ve’t-Tabîiyyât. Haydarabat: Meclisü Dâireti’l-Meârif en-Nizâmiyye, 1343.
Sarıoğlu, Hüseyin. “God-Unıverse Relatıonsıılp And Contınuous Creatıon in Ibn Rushd” Felsefe Arkivi. 2007, sayı: 31, s. 107-129.
Sırrî-i Girîdî. Nakdu’l-Kelâm fi Akâidi Ehli’l-İslâm. İstanbul: Âsitâne Yayınevi, 1310.
Şemsüddin es-Semerkandî. el-Meârif f Şerhi’s-Sahâif. thk. Nazîr Muhammed Nazîr İyâd, Abdullah Muhammed Abdullah İsmail. Kahire: el-Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-Türâs, 2017-2018.
Şemsüddîn es-Semerkandî. es-Sahâifü’l-İlâhiyye. Süleymaniye Kütüphanesi, Şehid Ali Paşa Koleksiyonu, Demirbaş Numara: 1688.
Şemsüddin es-Semerkandî. es-Sahâifü’l-İlâhiyye. thk. Ahmed Abdurrahman eş-Şerif. Riyad: 1990.
Şemsüddîn es-Semerkandî. Kelam Mecmuası. Süleymaniye Kütüphanesi, Laleli Koleksiyonu, Demirbaş Numara: 2432.
Taftâzânî, Sa’deddin Mes’ûd b. Ömer. Şerhu’l-Makâsıd. thk. Abdurrahman Umeyra. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1998.