NİZÂMİYE MEDRESELERİ’NDE ÖĞRETİMİ YAPILAN İLİMLER

Hz. Peygamber döneminde Mescid-i Nebevî ve Suffa’nın taşıdığı eğitim fonksiyonu kendisinden sonra dinî ilimlerin teşekkül sürecinde ders halkalarında, ilim meclislerinde, evlerde, mescit ve camilerde gerçekleştirilmiş, sonrasında eğitim ve öğretime hasredilmiş mekânlar olarak medreseler de farklı dönemlerde yaygınlaşarak devam etmiştir. Bilhassa 5./11. yüzyıldan 7./13. yüzyıla kadar olan dönem, İslâm dünyasında medreselerin ve diğer eğitim-öğretim kurumlarının tesis edilip iyice yayıldığı bir dönem olmuştur. Büyük Selçuklular devri (1040-1157), İslâm eğitimi tarihi ve özellikle medrese tarihi açısından önemli gelişmelerin yaşandığı bir devirdir. Büyük Selçukluların Türk-İslâm kültür tarihindeki en büyük katkılarından biri ise Tuğrul Bey (1040-1063)’den itibaren İslâm coğrafyasında mescit, medrese, hân, kütüphane, dârüşşifa, ribât ve kervansaraylar inşa edilmesidir. Dolayısıyla bu dönemde sadece siyasî ve askerî değil, kültürel anlamda da önemli gelişmeler yaşanmıştır. Birer yükseköğretim kurumu olarak Nizâmiye Medreseleri’nin Büyük Selçuklu veziri Nizâmülmülk (öl. 485/1092) tarafından kurulması ve İslâm dünyasının farklı bölgelerine yayılması da bu dönemde gerçekleştirilmiştir. Medreselerin kurulmasıyla birlikte hem eğitim hem de kültürel anlamda önemli atılımlar sağlanmış, kurumsal ve kültürel anlamdaki bu gelişmeler Bağdat merkezli kurulan Nizâmiyeler ile devam etmiştir. Ehl-i Sünnet düşüncesinin ve daha özelde Şâfiî fıkhının (ve Eş‘arî kelâmının) güçlendirilerek Bâtınîlik gibi heretik oluşumların faaliyet alanını daraltmak, dönemin önde gelen âlimleri vasıtasıyla Sünnî düşüncenin halka yayılmasını sağlamak, devletin ihtiyaç duyduğu dinî, adlî, idarî ve eğitici kadro ihtiyacını karşılamak, maddî imkânlardan yoksun öğrencilerin eğitim almalarını sağlamak gibi gayelerle Nizâmülmülk, ülkenin farklı bölgelerinde çok sayıda medrese kurup bunları vakıflarla desteklemiştir. Bu kurumların sayısı hakkında kesin bir hüküm vermek zor olsa da bunların fürû‘ ve usûlde Şafiî müntesiplerine hasredildiği aşikârdır. Bu durum medreselerin Nizâmiye Medreseleri ile sınırlı olduğu anlamına gelmemelidir. Zira aynı yıl (459/1067) Bağdat’ta Nizâmiye Medresesi ile birlikte Hanefî mensuplarına yönelik Ebû Hanîfe Medresesi (Meşhedü Ebî Hanîfe) kurulduğu bilinmektedir. Bunların dışında hem devlet adamlarının hem de hayırsever insanların kurduğu daha başka medreseler de mevcuttur. Ancak bu çalışma, Nizâmiye Medreseleri ve bunlar arasından Bağdat Nizâmiye Medresesi’yle sınırlıdır. Çalışmanın Bağdat Nizâmiyesiyle sınırlı olmasının sebebi ise hem hakkında (açılışı, burada görev yapan müderris, muîd ve talebeler vs.) daha fazla malumatın olması hem de vakfiyesinin bir kısmının bazı tarih kaynaklarında zikredilmesidir. Çalışmamızda Nizâmiye Medreseleri’nde okutulan ilimler Bağdat Nizâmiye Medresesi’ne ait vakfiye, bu kurumlarda öğretimde bulunan müderris ve öğrenim gören talebelere ait kimi biyografik verilerden hareketle ortaya konulması amaçlanmaktadır. Hem sözü edilen veriler hem de kuruluş amaçları göz önünde bulundurulduğunda Nizâmiye Medreseleri’nde ağırlıklı olarak dinî (Kur’ân ilimleri, kırâat, tefsîr, hadîs, fıkıh, vs.) ve edebî ilimlerin (sarf, nahiv, lügat vs.) tedris edildiği görülmektedir. Bu ilimler arasından fıkıh ve fıkha dair ilimlerin özel bir ağırlığı olmuştur. Dolayısıyla Nizâmiye Medreseleri, önceliği fıkıh eğitimi olan kurumlardır.

Sciences Teached at Nizāmiyyah Madrasahs

In the time of the Prophet (Muhammad) the educational function of Masjid an-Nabawi and Suffa was carried out in lesson circles, scientific councils, houses, masjids and mosques in the formation process of religious sciences, and then continued in madrasas as places dedicated to education and training in different periods. In particular, the period from the 5./11th to the 5./13th centuries was a period when madrasahs and other educational institutions were established and spread well in the Islamic world. The Great Seljuks era (1040-1157) is a period in which important developments were experienced in terms of the history of Islamic education and especially the history of the madrasa. One of the greatest contribution of the Great Seljuks in the history of Turkish-Islamic culture is the construction of mosques, madrasahs, public houses (hān), libraries, hospitals (dārü’ş-şifa), ribāt and caravanserais in the Islamic geography since Tugrul Beg (1040-1063). Therefore, in this period, important developments were experienced not only in the political and military but also in the cultural sense. The establishment of Nizāmiyyah Madrasahs as higher education institutions by the Great Seljuk vizier Nizām al-Mulk (d. 485/1092) and their spread to different parts of the Islamic world were also took place in this period. With the establishment of the madrasahs, important breakthroughs were achieved in both educational and cultural terms, and these institutional and cultural developments continued with the Nizāmiyyah established in Baghdad. Nizām alMulk established many madrasahs in different regions of the country and supported them with foundations. The establishment of these madrasahs was aimed at narrowing the fields of activity of heretical formations such as Bāṭiniyyah by strengthening Ahl as-Sunnah thought, more specifically Shafi'i fiqh (and Ash'ari theology). Another function of the establishment of these madrasahs was ensuring the spread of Sunni thought to the public through the leading scholars of the period, meeting the religious, judicial, administrative and educational staff needs of the state and providing education to students who lack financial means. Although it is difficult to give a definite judgment about the number of these institutions, it is obvious that they are reserved for Shafi‘î followers in furû‘ and usûl. This should not mean that madrasahs are limited to Nizāmiyyah Madrasahs. It is known that in the same year (459/1067) the Ebû Hanîfa Madrasa (Meşhedü Ebî Hanîfa) was established for the members of Hanafî together with the Nizāmiyya Madrasa in Baghdad. Apart from these, there are other madrasahs established by both statesmen and charitable people. However, this study is limited to Nizāmiyyah Madrasahs and Baghdad Nizāmiyya Madrasa among them. The reason why the study is limited to the Baghdad Nizāmiyya is that there is more information about it (its opening, mudarris, muîd and students, etc.) and a part of its foundation is mentioned in some historical sources. In our study, it is aimed to reveal the sciences taught in Nizāmiyyah Madrasahs, based on the endowment of the Baghdad Nizamiyya Madrasa and some biographical data belonging to the teachers and students studying in these institutions. In the research, a historical method was followed and the data were firstly put forward from the basic sources, while making comments and inferences, different researches were also benefited from. Considering both the aforementioned data and the aims of its establishment, it is seen that religious (Quranic sciences, recitation, tafsir, hadith, fiqh, etc.) and literary (grammar, syntax, lexicon, etc.) sciences are mainly taught in Nizāmiyyah Madrasahs. Among these sciences, fıqh in particular and sub-branches of fıqh had a special weight. Therefore, Nizāmiyyah Madrasahs are institutions where in fıqh education gained top priority.

PDF

___

Âlûsî, Mahmûd Şükrî. Târîhu’l-mesâcidi Bağdâd ve âsârihâ. Bağdat. 1346/1927.
Arıcı, Müstakim. “Entelektüel İlgilerin Kesişim Noktasında Felsefe ve Felsefe Eğitim”. İslâm Felsefesi Tarih ve Problemler. ed. M. Cüneyt Kaya. 748-749. İstanbul: İSAM Yayınları. 2. baskı, 2014.
Avvâd, Kûrkîs. Hazâinü’l-kütübi’l-kadîme fî’l-Irak. Beyrut. 1986.
Aybakan, Bilal. “Bağdat Nizâmiye Medresesi İlk Müderrisi Ebû İshak eş-Şîrâzî (476/1083)”. İslam Medeniyetinde Bağdat (Medînetü’s-Selâm) Uluslararası Sempozyum (7-8-9 Kasım 2008). I-II. 1/699-715. İstanbul: İFAV Yayınları. 2011.
Aydüz, Salim. “Rasathâne”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 34/456-458. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
el-Bâharzî, Ali b. Hasan. Dumyetü’l-kasr ve ‘usratu ehli’l-‘asr. I-III. thk. Muhammed Altuncî. Beyrut: Dârü’l-Ceyl, 1993.
Beken, Ahmet. Nizâmiye ve Mustansıriyye Medreselerinde Dinî İlimlerin Öğretimi. Ankara: Bizim Büro Matbaa Dağıtım Bas. Yay. 2017.
el-Beyhakî, Ebü’l-Fazl Muhammed b. Hüseyin. Târîh-i Beyhakî. thk. Yahya el-Haşâb-Sâdık Neşet. Mektebetu’l-Encelu’l-Mısriyye, t.s.
el-Beyhakî, Ali b. Zeyd. Târîhu hükemâ’i’l-İslâm/Tetimmetü sıvâni’l-hikme. thk. ve nşr. Muhammed Kürd Ali. Dımaşk, 1946.
Bilik, Abdurrahim. Fıkhın Bir Alt Disiplini Olarak İlmu’l-Hilâf. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2019.
Bozkurt, Nebi, “Medrese”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28/323-327. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
Dâvûdî, Şemsüddin Muhammed b. Ali b. Ahmed el-Mısrî (öl. 945/1539). Tabakâtü’lMüfessirîn. I-II. Beyrut, 1983.
Demirci, Osman. “Medrese Geleneğinde Akâid ve Kelâm İlmi”. Kelam Araştırmaları,11:1 (2013).
ed-Dimyâtî, Ahmed b. Aybek. el-Müstefâd min zeyli târîhi Bağdâd. thk. M. Mevlûd HalefBeşşâr ‘Avvâd Ma‘rûf. Beyrut: Müssesetü’r-Risâle, 1406/1986.
Ebû Şâme, el-Makdisî (öl. 665/1267). Kitabü’r-ravzateyn fî ahbâri’d-devleteyn en-Nûrîyye ve Salâhiyye. I/1-2, thk. Muhammed Hilmî Muhammed Ahmed. Kahire: Dârü’l-Kütübi’lMısriyye. 2. baskı. 1998.
el-Ekfânî, Ebû Abdillâh (öl. 749/1348). İrşâdü’l-kâsıd ilâ esne’l-mekâsıd fî envâ’i’l-‘ulûm. thk. Abdülmün‘im Muhammed Ömer. Kahire, t.s.
Emîn, Ahmed. Duha’l-İslâm. I-III. Beyrut, 2007.
Emîn, Hüseyin. Târîhu’l-Irâk fî asri’l-Selcûkî. Bağdat: el-Mektebetü’l-Ehliyye, 1965.
el-Enbârî, Kemâleddin. Nüzhetü’l-elibbâ’ fî tabakâti’l-üdebâ’. thk. İbrâhim es-Sâmerrâî. Ürdün/Zerkâ: Mektebetü’l-Menâr, 1985.
Al-Faruque, Muhammad. “The Development Institution of Madrasah And The Nizâmiyah of Baghdad”. Islamic Studies. Volume 26, No. 3, 253-263. Islamabad, 1987.
el-Gazzâlî, Ebû Hâmid (öl. 505/1111). İhyâ’u ‘ulûmi’d-dîn. I-IV. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2005.
el-Gazzâlî, Ebû Hâmid. el-Munkız mine’d-dalâl. thk. Cemîl Salîbâ-Kâmil ‘Ayyâd. Beyrut, 1967.
Griffel, Frank. Al-Ghazâlî’s Philosophical Theology. Oxford University Press, 2009.
el-Gazzâlî, Ebû Hâmid. Gazâlî’nin Felsefî Kelâmı. çev. İbrahim Halil Üçer-Muhammed Fatih Kılıç. İstanbul: Klasik Yayınları, 2012.
Gutas, Dimitri. Yunanca Düşünce Arapça Kültür. çev. Lütfü Şimşek, İstanbul: Kitap Yayınevi, 2011.
el-Hamevî, Yâkût. Mu‘cemu’l-üdebâ’ irşâdü’l-erîb ilâ ma‘rifeti’l-edîb. I-VII. thk. İhsân Abbâs. Beyrut: Dârü’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1993.
Hodgson, Marshall G. S. The Ventur of Islam, Conscience and History in a World Civilization. I-III. Chicago: The University of Chicago Press, 1974-77.
Huart, Clément. A History of Arabic Literature. New York: D. Appleton And Company, 1903.
İbnü’l-Adîm, Sâhib Kemâleddin Ömer b. Ahmed b. Ebû Cerâde (öl. 660/1262). Buğyetü’t-taleb fî târîhi Haleb. thk. Süheyl Zekkâr. I-X. Beyrut, 1988.
İbn Cevzî, Ebû’l-Ferec (öl. 597/1200). el-Muntazam fî târîhi’l-mülûk ve’l-ümem. thk. Muhammed Abdülkadir Atâ-Mustafa Abdülkadir Atâ. I-XIX. Beyrut, 1992-93.
İbn Cevzî, Ebû’l-Ferec. Saydü’l-hâtır. thk. Abdulkadir Ahmed Atâ. Beyrut, 1412/1992.
İbnü’l-Cevzî, Sıbt. Mir’âtü’z-zamân fî târihi’l-a‘yân. I-XXIII. Beyrut: Dâru Risâleti’l-‘Alemiyye, 1434/2013.
İbn Cübeyr (öl. 614/1217). Rihletü İbn Cübeyr. Dâru Sâdır, Beyrut, t.s.
İbn Ebû Usaybia (öl. 668/1269). ‘Uyûnü’l-enbâ fî tabakâti’l-etıbbâ. thk. Nizâr Rızâ), Beyrut: Dâru Mektebeti’l-Hayât, 1965.
İbn Esîr (öl. 630/1233). el-Kâmil fî’t-Târîh. I-XIII. Beyrut: Dâru Sâdır, 1979.
İbn Ferhûn. ed-Dîbâcü’l-müzheb fî ma‘rifeti a‘yâni ‘ulemâi’l-mezheb. I-II. thk. Muhammed elAhmedî Ebü’n-Nûr. Kahire 1972.
İbnü’l-Fuvatî. Telhîsu Mecmaʻi'l-âdâb fî muʻcemi'l-elkâb. I-VI. thk. Muhammed Kâzım. Tahran, 1416/1996.
İbn Haldun. Mukaddime. I-II. çev. Süleyman Uludağ, İstanbul: Dergâh Yayınları, 2011.
İbn Hallikân (öl. 681/1282). Vefeyâtu’l-a’yan ve enbâu ebnâi’z-zamân. I-VIII. thk. İhsan Abbâs. Beyrut, 1968.
İSAM Dokümantasyon Servisi, “Hilâf” dosyası.
İbnü’l-‘İmâd, Abdülhay b. Ahmed (öl. 1089/1679). Şezerâtü’z-zeheb fî ahbâri men zeheb. thk. Abdülkâdir el-Arnaût-Mahmûd el-Arnaût. I-X. Dımaşk, 1406-14/1986-93.
İbn Kesîr, Ebû’l-Fidâ (öl. 774/1372). el-Bidâye ve’n-nihâye. thk. Abdullah b. Abdulmuhsin etTürkî. I-XXI. Riyâd, 1997.
İbnü’l-Kıftî (öl. 646/1248). İnbâhü’r-ruvât ‘alâ enbâhi’n-nühât. thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhîm. I-IV. Kâhire-Beyrut, 1986.
İbn Receb, Ebü’l-Ferec (öl. 795/1393). ez-Zeyl ‘alâ tabakâti’l-Hanâbile. thk. Muhammed Hâmid el-Fıkî. I-II. Kâhire, 1952-53.
İbnü’s-Sâ‘î. el-Câmi‘u’l-muhtasar fî ‘unvâni’t-tevârîh ve ‘uyûni’s-siyer. nşr. Mustafa Cevâd), Bağdat, 1934.
el-İsfehânî, İmâdüddîn. Kitâbu târîhi Devleti’s-Selcûk/Ebû İbrâhîm b. Ali b. Muhammed elBündârî, Zübdetü’n-nusra ve nuhbetü’l-‘usra. Kahire, 1900.
İsnevî, Ebû Muhammed Cemâlüddin Abdurrahîm b. el-Hasen b. Ali el-Ümevî (öl. 772/1370). Tabakâtü’ş-Şâfiîyye. thk. Kemâl Yûsuf el-Hût. I-II. Beyrut, 1987.
Kazvînî, Ebû Yahyâ Camâlüddin Zekeriyyâ b. Muhammed b. Mahmûd (öl. 862/1283). Âsârü’lbilâd ve ahbâru’l-ʻIbâd. Beyrut: Dâru Sâdır, t.s.
Kazvînî, Abdülkerim b. Muhammed er-Râfi’î. et-Tedvîn fî ahbâri Kazvîn. thk. Azizullah elAttaridî. I-IV. Beyrut, 1987.
Kırpık, Güray. “Bağdat Nizamiye Medresesinin Kuruluşu, Yapısı ve İşleyişi”. İslâm Medeniyetinde Bağdat (Medînetü’s-Selâm) Uluslararası Sempozyumu. 2/685-698. İstanbul: İFAV Yayınları, 2011.
Kırpık, Güray. Nizamiye Medreseleri Ortaçağın Yükseköğretim Kurumu. Ankara: Anıl Matbaa ve Ciltevi, 2009.
Kisâî, Nûrullâh. Medârisü’n-Nizâmiyye ve te’sîrâtü ilmî ve ictimâ’iân. Tahrân, 2000.
Köymen, Mehmet Altay. Alparslan ve zamanı. II. Ankara, 1983.
Kütübî, Muhammed b. Şâkir (öl. 764/1362-63). Fevâtü’l-vefeyât ve’z-zeylü aleyhâ. thk. İhsân Abbâs. I-V. Beyrut: Dâru Sadır, 1973-74.
Makdisi, George. İslâm’ın Klasik Çağında Din Hukuk Eğitim. çev. Hasan Tuncay Başoğlu. İstanbul: Klasik Yayınları, 2007.
Makdisi, George. İslâm’ın Klasik Çağında ve Hıristiyan Batı’da Beşerî Bilimler. çev. Hasan Tuncay Başoğlu. İstanbul: Klasik Yayınları, 2009.
Makdisi, George. Ortaçağda Yüksek Öğretim İslâm Dünyası ve Hıristiyan Batı. trc. ve inceleme: Ali Hakan Çavuşoğlu-Tuncay Başoğlu, İstanbul: Klasik Yayınları, 2012.
Maʻruf, Nâcî. Medâris kable’n-Nizâmiye, Bağdat: Matbaatü’l-Mecme’i’l-İlmiyye, 1973.
Maʻruf, Nâcî. Ulemaü’n-Nizâmiyyât ve medârisü’l meşriki’l-İslâmî, Bağdat, 1973.
Nuʻaymî, Abdulkadir b. Muhammed ed-Dımaşkî (öl. 927/1521). ed-Dâris fî târihi’l-medâris. III. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1990.
Ocak, Ahmet. Selçuklu Devri Üniversiteleri Nizâmiye Medreseleri. İstanbul: Nizamiye Akademi. 2. baskı. 2017.
Ocak, Ahmet. “Selçuklu Medreseleri’nin Mağrib ve Endülüs Üzerindeki Etkileri”. Turkish Studies, IV/3, (Spring 2009).
Öngül, Ali. “Selçuklularda Eğitim Faaliyetleri ve Yetişen İlim Adamlarına Genel Bir Bakış”. Celal Bayar Üniversitesi SBE, Cilt: I, sayı: 2, 67-78, Manisa, 2003.
Özaydın, Abdülkerim. “Nizâmiye Medresesi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 33/188-191. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
Pedersen, J. “Mescid”. İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: MEB Basımevi, 1979.
Pourjavady, Reza–Schmidtke, Sabine. A Jewish Philosopher of Baghdad: ‘Izz al-Dawla Ibn Kammûna (d. 683/1284) and His Writings. ed. H. Daiber-D. Pingree. Volume: LXV. Leiden-Boston: Brill, 2006.
Rahman, Fazlur. İslâm. çev. Mehmed Dağ-Mehmet Aydın, Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2009.
Rahman, Fazlur. İslam ve Çağdaşlık-Fikrî Bir Geleneğin Değişimi-. çev. Alparslan Açıkgenç-M. Hayri Kırbaşoğlu. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2010.
er-Râzî, Fahruddîn. Şerhu’l-İşârât. Millet Kütüphanesi, Feyzullah Efendi, nr. 1193.
Rızâ, Abdulhâdî. “Emâlî Nizâmülmülk el-vezîri’s-Selcûkî fi’l-hadîs”. MMMA. 5/349-378. Kahire, 1959.
Safedî, Selâhaddin Halil b. Aybeg (öl. 764/1363). Kitâbü’l-vâfî bi’l-vefeyât. thk. Ahmed elArnâût-Mustafa Türkî. I-XXIX, Beyrut 1420/2000.
es-Sarîfînî, İbrâhim b. Muhammed (öl. 641/1243). el-Müntehab min kitâbi’s-siyâk li-târîhi Nîsâbûr. thk. Muhammed Ahmed Abdulaziz. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1989.
Sem‘ânî, Ebû Sa‘d Abdülkerim b. Muhammed b. Mansûr et-Temîmî (öl. 562/1166). el-Ensâb. thk. Abdurrahman b. Yahyâ el-Muallimî el-Yemânî. I-XII. Kâhire, 1980.
es-Sübkî, Tâcüddin (öl. 771/1370). Tabakâtü’ş-Şâfiîyyeti’l-kübrâ. thk. Mahmûd ve Muhammed el-Tenâhî-Abdulfettâh Muhammed el-Ahlû. I-X. Kâhire, 1964-1976, 1992.
Talas, M. Esad. Nizamiye Medresesi ve İslâm’da Eğitim-Öğretim. trc. Sadık Cihan. Samsun: Etüt Yayınları, 2000.
Turan, Osman. Selçuklular Tarihi ve Türk-İslâm Medeniyeti. İstanbul: Ötüken Yayınları, 2011.
Zehebî, Şemsüddin Muhammed b. Ahmed b. Osman (öl.748/1347-48). Siyeru a’lâmi’nnübelâ. I-XXV. Beyrut, 1996.
Zehebî, Şemsüddin Muhammed b. Ahmed b. Osman . Tezkiretü’l-Huffâz. nşr. Abdurrahman b. Yahyâ el-Muallimî. I-IV. Beyrut: Dârü’lKütübi’l-İlmiyye, t.s.
Zehebî, Şemsüddin Muhammed b. Ahmed b. Osman . Târîhu’l-İslâm ve vefeyâtü’l-meşâhir ve’l-a‘lâm. thk. Beşşâr ‘Avvâd Ma‘rûf. I-XVII. Beyrut: Dârü’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1424/2003.