EFDAL B. BEDRÜ’L-CEMÂLÎ’NİN (Ö. 515/1121) NİZÂRȊ-MÜSTA’LȊ BÖLÜNMESİNDEKİ ROLÜ VE I. HAÇLI SEFERİ KARŞISINDAKİ TUTUMU

İslâm tarihinde adı önemli olaylarla anılan birçok şahsiyet ya kendi çağdaşı olan tarihçilerin kaleme aldığı eserlerde ya da kendisinden sonra yaşayan müverrihlerin eserlerinde dönemlerinde yaşanan olaylar sebebiyle farklı açılardan tenkit edilmiştir. 209-566/909-1171 yılları arasında Kuzey Afrika, Mısır ve Suriye’de hüküm süren bir Şiî devleti olan Fâtımîler’de “Vezirler Dönemi” olarak adlandırılan zaman diliminde babası Bedr’ül-Cemâlî’den sonra göreve gelen ve Fâtımîlerin Ermeni asıllı ikinci veziri olan Efdal b. Bedrü’l-Cemali, kendi döneminde yaşanan olaylar sebebiyle hem Sünnî’lerin hem de Şiî’lerin tenkitlerine maruz kalmıştır. Ermeni asıllı olması ve dini anlayışının muğlaklığı sebebiyle de dikkat çeken Efdal b. Bedr’ül-Cemâlî’nin daha çok tenkit edildiği iki olay mevcuttur. Efdal b. Bedr’ül-Cemâlî’nin en çok eleştirildiği noktalardan biri Haçlı Seferlerinin başlamasıyla Müslüman topraklarında ilerlemeye başlayan Haçlıları Selçuklulara karşı yardımcı bir kuvvet olarak görmesi ve bu anlayış doğrultusunda tavırlar takınmasıdır. Efdal b. Bedr’ül-Cemâlî’nin bu tutumu kendisinin Haçlılarla birlikte hareket ettiğine dair eleştirilmesine neden olmuştur. Efdal b. Bedr’ül-Cemâlî, izlediği politikayla Türkleri kendilerine düşman olarak kabul eden Haçlılar ve Bizans ile ortak bir zeminde buluşmanın yollarını aramıştır. Efdal b. Bedr’ül-Cemâlî’nin Şiî dünyasında eleştirildiği nokta ise halife Müstansır-Billâh tarafından veliaht olarak tayin edilen büyük oğlu Nizâr’ı saf dışı bırakarak onun yerine daha kolay bir şekilde nüfuzu altına alabileceği küçük oğlu Ahmed’i, Müsta‘lî-Billâh ünvanıyla halife olarak tayin etmesidir. Yaşanan bu olay sonucunda Fâtımî Şîası, Nizâriyye ve Müsta’liyye olarak ikiye ayrılmıştır. Bu ayrışma Şiîleri etkilediği kadar Sünnileri de etkilemiştir. Fâtımîler’de faaliyetleri ile kendinden çokça söz ettiren vezirlerden biri olan Efdal b. Bedr’ül-Cemâlî, görevde olduğu zaman diliminde almış olduğu kararlar sonucunda tarihteki birçok önemli olayının seyrini değiştirmiştir. Bu araştırma Efdal b. Bedr’ül-Cemâlî’nin I. Haçlı Seferleri sırasında izlediği politikayı ele almakla birlikte aynı zamanda Nizarȋ-Müsta’lȋ bölünmesinin dönemin kaynaklarında yorumlanma şeklini ve çağdaş araştırmalarda söz konusu konuların nasıl işlendiğini ortaya koymaktadır. Araştırma bahsi geçen olayların dönemin kaynaklarına yansımasını aktararak tarihin akışı içerisinde meydana gelen olayların sebeplerini irdelemek ve sonuçlarını yorumlamak amacıyla oluşturulmuştur.

Role Efdal b. Bedr’ül-Cemali (515-1121) on the Nizari-Musta’li Division and His Attitude towards First Crusades

Many individuals whose names are mentioned in Islamic History have been criticized from different perspectives due to the events that occurred in their times either in the works written by historians who are their own contemporaries or in the works of the advisors who lived after them. In the time called “Vizier Period” in Fatimids, which was a Shia state that ruled in North Africa, Egypt and Syria between the years of 209-566/909-1171, Efdal b. Bedr al-Cemâlî , the second vizier of the Armenian origin of Fâtimîs, and the one who came after his father Bedr el-Cemâlî, was exposed to criticism of both the Sunni world and the Shia communities due to the events that happened in his period. There are two incidents that have mostly been criticized about Efdal b. Bedr el-Cemali, which also draws attention due to his Armenian origin and the ambiguity of his religious understanding. One of the most criticized points of Efdal b. Bedr elCemâlî is that he saw the Westerners, who started to advance in Muslim lands with the start of the Crusades, as an auxiliary force against the Seljuks and took attitudes towards this understanding. As a result of this attitude, Efdal was criticized for acting in favor of the Crusaders. With his policy, Efdal b. Bedr el-Cemâlî sought ways to meet the Crusaders and Byzantines, who considered the Turks as enemies, on a common ground. The point which Efdal is criticized in the Shiite world is that instead of his eldest son Nizar, who was appointed as heir by the Caliph Müstansır-Billâh, he appointed his younger son Ahmed,who Efdal can dominate easier, as a Caliph with the title of Musta‘lî-Billâh. As a result of this incident, Ismailiyyah, the official sect of the Fatimids was divided into two as Nizariye and Mustaliye. This division influenced the Sunni world as well as the Shiite world. Efdal b. Bedr el-Cemâlî, one of the most mentioned viziers in terms of his actions in Fatımids, changed the course of many important events in history as a result of the decisions he made during his term. While this study deals with the policy followed by Efdal b. Bedr el-Cemâlî during the First Crusades, it also reveals how the Nizarȋ-Müsta'li division was interpreted in the sources of the period and how these subjects were handled in contemporary research. The research was created in order to examine the reasons of the events that occurred in the course of history and to interpret the results by transferring the reflection of the mentioned events to the sources of the period in a neutral way.

PDF

___

Alican, Mustafa. “Fâtımî Halifesi el-Müstansır-Billâh Döneminde Mısır’da Yaşanan SosyoEkonomik ve Siyasi Buhran Üzerine Bir İnceleme”, Tarih Dergisi, 59/1, ss.1-26, İstanbul 2014.
Âmin, Maalof, Arapların Gözünde Haçlı Seferleri, çev. M. A. Kılıçbay, Telos Yayınları, İstanbul 1998.
Ay, Zahide. Ortaçağ İran'ında ve Anadolusu'nda Şîîlik İzlerinin Arka Planı: Alamut Sonrası Nizarî İsmaîliliği(13-15. yüzyıllar), Önsöz Yayıncılık, İstanbul 2012.
Ayan, Ergin, Willermus Tyrensis’in Haçlı Kroniği Başlangıçtan Kudüs’ün Fethine Kadar, Ötüken Yayınları, İstanbul 2006.
Ayan, Ergin. “Fatımiler, Selçuklular ve Haçlılar Arasında Kudüs”, Ortaçağ Araştırmaları Dergisi, 2/1, ss. 1-12, 2009.
Azimli, Mehmet. “İlk Şii Halife Ubeydullah el-Mehdî ve Fâtımî Halifeliği Üzerine Bir Değerlendirme”, Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 7/1, ss. 59-73, Diyarbakır 2005.
Bernard Lewis, “İsmâilîler”, MEB İslam Ansiklopedisi, V, ss. 1120-1124, Eskişehir 2001.
C. H. Becker, “Efdal”, MEB İslam Ansiklopedisi, IV, ss. 131-132, Eskişehir 2001.
Ceran, İsmail,“Sicilmâse”, TDV İslâm Ansiklopedisi(DİA), XXXVII, s. 136-138, İstanbul 2009.
Çelik, Aydın. Fâtımîler Devleti Tarihi(909-1171), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2018.
Çelik, Aydın. “Fatımîler Devletinin Kuruluşu”, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 15/2, (2005):433-453.
Dadoyan, Seta b. The Armenians In The Medieval Islamic World, Transaction Publishers, New Brunswick, New Jersey 2013.
Demirkent, Işın. Haçlı Seferleri, Dünya Yayıncılık, İstanbul 1997.
Demirkent, Işın, “Haçlılar”, TDV İslâm Ansiklopedisi(DİA), XIV, ss.525-546, İstanbul 1996.
Ebü’l-Fidâ, İmâdüddîn İsmâʻîl b. Ali (ö. 774/1373), el-Muhtasar fî târîhi’l-beşer, I-IV, elMatbaʻatü’l-Huseyniyyeti’l-Mısrıyye, Kahire 1907.
Ertaş, Kasım,“Fâtımî Devleti’nin Yönetiminde Ermeni Vezirler ve Sosyal-Siyasi Hayattaki Rolleri”, Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2017/2 yıl: 8 cilt: VIII sayı: 17, ss, 63-84.
Eymen Fuâd Seyyid, “Efdal bin Bedrü’l-Cemali ve Fatımilerin, Haçlılara Karşı Güttüğü Siyaset”, Haçlı Seferlerinin 900. Yıldönümünde Selâhaddîn-i Eyyûbî Sempozyumu (23- 24 Kasım 1996 Diyarbakır), (1997): 138-152.
Gavanime, Yusuf Derviş, “el-Efdal b. Bedrü’l-Cemâlî ve Birinc Haçlı Seferindeki Rolü” (çev. Abdülkerim Özaydın), Tarih Enstitüsü Dergisi, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, 13, ss. 138-154, İstanbul 1987.
Gregory, Abȗ’l-Farac, Abȗ’l-Farac Tarihi II, çev. Ö. Rıza Doğrul, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1950.
Harekât, İbrahim, “Mağrib”,TDV İslâm Ansiklopedisi(DİA), XXVII, ss. 318-322, Ankara 2003.
İbnü’l-Esîr, İzzüddîn Ali b. Muhammed el-Cezerî (ö. 630/1233), el-Kâmil fi’t-târîh, thk. Ebü’lFidâ Abdullah el-Kâdî-Muhammed Yûsuf ed-Dekkâk, I-XI, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1987-2003.
İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasen İzzüddîn Alî b. Muhammed b. Muhammed eş-Şeybânî el-Cezerî(ö. 630/1233), İslam Tarihi: el-Kâmil fi’t-Târîh Tercümesi, çev. heyeti: A. Ağırakça, B. Eryarsoy, Z. Tüccar, A. Özaydın, Y. Apaydın, A. Köşe, Ocak Yayınları, İstanbul 2016.
İbnü’l-İbrî, Ebü’l-Ferec Yuhannâ Mâr Grigorius b. Tâciddîn (ö. 685/1286), Târîhu muhtasari’d-düvel, nşr. Antuvan Sâlihânî el-Yesûʻî, Dâru’r-Râidi’l-Lübnânî, Hazimiyye 1994.
İbnü’l-Kalânisî (ö. 555/1160), Târîḫu Dımaşḳ, nşr. Süheyl Zekkâr, Dımaşk, 1403/1983.
İbnü’l-Verdî, Ebû Hafs Zeynüddîn Ömer b. el-Muzaffer (ö. 861/1457), Târîhu İbni’l-Verdî, I-II, Kahire 1285.
İbn Haldûn, Ebû Zeyd Abdurrahmân b. Muhammed (ö. 808/1406), Târîhu İbn Haldûn, nşr. Halîl Şehâde, I-VIII, Dâru’l-Fikr, Beyrut 2000-2001.
İbn Hallikân, Ebü’l-Abbas Ahmed b. Muhammed (ö. 681/1282), Vefeyâtü’l-aʿyân ve enbâʾü ebnâʾi’z-zamân (nşr. İhsan Abbas), I-VIII, Beyrut 1968-72.
İbn Kalanisî, Şam Tarihine Zeyl –I. ve II. Haçlı Seferleri Tarihi- çev. Onur Özatağ, İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2015.
İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ İsmâîl b. Ömer (ö. 774/1373), el-Bidâye ve’n-nihâye, I-XV, Mektebetü’lMeʻârif, Beyrut 1990.
İbn Tağrîberdî, Cemalüddȋn Ebü’l-Mehȃsin Yȗsuf (ö. 597/1201), en-Nücȗmu’z-Zȃhire fȋ Mülȗki Mısr ve’l-Kȃhire, I-XVII, Darul Kütübil İlmiyye, Beyrut 1992.
Korkmaz, Fatih. “Fâtımî Devleti’nde Ermeni Kökenli Cemâlî Vezir Hanedanlığının Sonu ve Ali b. Efdal’in Faaliyetleri”, Bayburt Üniversitesi İnsan ve Toplum Bilimleri Fakültesi Dergisi, 3, ss. 79-89, Bayburt 2009.
Makrîzî, Ebû Muhammed Ahmed b. Ali (ö. 845/1442), İtti‘âzü’l-hunefâ bi-ahbâri’l-eimmeti’lFâtımiyyîn el-hulefâ, thk. Cemâleddin eş-Şeyyâl vdğ., I-III, el-Meclisü’l-A‘lâ li’ş-Şuûni’lİslâmiyye, Kahire 1996.
Makrîzî, Ebû Muhammed Ahmed b. Ali (ö. 845/1442), el-Hıtatü’l-Makrîziyye (el-Mevâ‘iz ve’li‘tibâr bi-zikri’l-hıtat ve’l-âsâr), thk. Halil el-Mansûr, I-IV, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1998.
Münȃvȋ, Muhammed Hamdȋ, el-Vezȃretü ve'l-Vüzerȃ’ fi'l-Asri'l-Fȃtımȋ, Dârü'l-Maârif, Kahire 1970.
Öz. Mustafa, “Nizâriyye”, TDV İslâm Ansiklopedisi(DİA), XXXIII, ss.200-201, İstanbul 2007.
Öz, Mustafa, “Şia”, TDV İslâm Ansiklopedisi(DİA), XXXIX, ss. 111-114, İstanbul 2010.
Öz, Mustafa, “Ubeydullah el-Mehdî”, TDV İslȃm Ansiklopedisi(DİA), XLII, ss. 23-25, İstanbul 2012.
Özaydın, Abdülkerim, “Bedr el-Cemâlî”,TDV İslâm Ansiklopedisi(DİA), V, s. 330, İstanbul 1992.
Özaydın, Abdülkerim, “Efdal b. Bedr el-Cemâlî”, TDV İslâm Ansiklopedisi(DİA), X, ss.452-453, İstanbul 1994
Özaydın, Abdülkerim,” Müstansır-Billâh el-Fâtımȋ”, TDV İslâm Ansiklopedisi (DİA), XXXII, ss. 119-121, İstanbul 2006.
Özer, Serkan, “Fâtımî-Haçlı İlişkileri(1098-1171)”, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi, 2015.
Râgıb el-İsfahânî, Ebü’l-Kâsım Huseyn b. Muhammed, Müfredâtü elfâzi’l-Kur’ân, thk. Safvân Adnân Dâvudî, Dâru’l-Kalem - ed-Dâru’ş-Şâmiyye, Dımaşk-Beyrut 2009.
Razûk, Muhammed, “İdrîsîler”, TDV İslâm Ansiklopedisi(DİA), XXI, ss.495-497, İstanbul 2000.
Runciman, Steven. Haçlı Seferleri Tarihi, çev. Fikret Işıltan, TTK Yayınları Ankara 1989.
Safedî, Salâhuddîn Halîl b. İzziddîn (ö. 764/1363), el-Vâfî bi’l-vefeyât, thk. Ahmed el-Arnaût, Türkî Mustafâ, I-XXIX, Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, Beyrut 2000.
Sallâbî, Ali Muhammed, ed-Devletü'l-Fâtımiyye, Müessesetü İkrâ, Kahire 2006.
Seyyid, Eymen Fuâd, ed-Devletü’l-Fâtımiyye fî Mısr: Tefsîr Cedîd, Kahire 1992.
Sevim, Ali. Âzîmî Tarihi Selçuklular Dönemiyle İlgili Bölümler, TTK Yayınları, Ankara 2006.
Sevim, Ali, Suriye ve Filistin Selçukluları Tarihi, TTK Basımevi, Ankara 1983.
Sıbt İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Muzaffer Yûsuf b. Kızoğlu (ö. 654/1256), Mir’âtü’z-zamân fî târîhi’la‘yân, thk. Muhammed Berekât vdğ., I-XXIII, Dâru’r-Risâleti’l-Âlemiyye, Dımaşk 2013.
Şadruddîn Ebu’l-Hasan Ali İbn Nâsır İbn Ali el-Hüseynî, Ahbârü’d-Devleti’s-Selçukiyye, Tarihsiz.
Şeşen, Ramazan, “Talâyi”, MEB İslâm Ansiklopedisi, XI, ss. 691-694, İstanbul 1979.
Takkȗş, M. Süheyl, Tȃrihu’l-Fȃtımiyyȋn fȋ İfrikiyye ve Mısr ve Biladi’ş-Şam, Dȃrü’n-Nefais, Beyrut 2001.
Tomar, Cengiz, “Talâi‘ b. Rüzzîk”, TDV İslâm Ansiklopedisi(DİA), XXXIX, ss. 495-496,İstanbul 2010.
Tritton, Arthur Stanley, I. ve II. Haçlı Seferleri Vekayanamesi(İng. çev. Vedii İlmen), Yaba Yayınları, İstanbul 2005.
Uleymî, Ebü’l-Yümn Abdurrahmân b. Muhammed (ö. 928/1522), el-Ünsü’l-celîl bi-târîhi’lKudüs ve’l-Halîl, thk. Adnân Yûnus Abdülmecîd Ebû Tebbâne, I-II, Amman: Mektebetü Dendîs, 1999.
Yılmaz, Hasan, Fâtımîler ve Fâtımî Halifeleri, Elips Yayınları, Ankara 2016.
Zehebî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed (ö. 748/1348), Târîhu’l-İslâm ve vefeyâtü’lmeşâhîr ve’l-a‘lâm, thk. Ömer Abdüsselâm Tedmürî, I-LIII, Dâru’l-Kütübi’l-Arabî, Beyrut 1986-2000.
Ya‘kûbî, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Ebî Ya‘kûb (ö. 292/905), el-Büldân, nşr. Muhammed Emîn ed-Dannâvî, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut.